ص: 2

ص: 3

ص: 4

كور مادرزاد مى داند مادر دارد، اما چگونگى شكل و قد و اندام مادر بر او مجهول است.

غرض، عقل همه جا هست؛ هم آنجا كه تصديق و قبول او معتبر است و هم آنجا كه به ناتوانى خود در درك بعض امور اعتراف مى كند. و حتى اشياء محسوسه اگر چه غيب نيستند ولى حقايق آنها براى بشر غيب است.

حاصل اين كه، عقل در مسائل الهيات، مثل ربط حادث به قديم و معاد و معراج و وجود ملائكه، حجت نيست، و اين مسائل، از طور درك عقل نيست. در تفصيل مسائل ماوراء الطبيعة، عقلا هر چه گفتند، و راه هاى متعدد و متخالف رفتند، نتوانستند آنها را به كرسى بنشانند كه مقبول عقول گردد. آنان مثلًا در ربط حادث به قديم، اصلًا به حدوث حقيقى قائل نيستند و فقط قدم ذاتى را نفى مى كنند.

به هر حال سخنانشان نتوانسته و نمى تواند امت بسازد و به جامعه عرضه شود و عقيده و ايمان يك قوم و ملت گردد. در مقابل، دعوت انبيا و سخنان آنها در اين مسائل ماورائى، باوربخش است و امت هاى بزرگ را به وجود آورده كه آخرين و پايان بخش همه ى آنها، دعوت اسلام با زبان قرآن و بيانات حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و اهل بيت آن حضرت عليهم السلام است كه قلوب را جذب كرده و محكم ترين ايمان ها را در اشخاص ايجاد نموده است. اصول دين شناسى بر اساس هدايت هاى قرآنى و معارف مأثور اهل بيت عليهم السلام، استوارترين راه است.

بر حسب قرآن كريم، تمام مخلوقات و ممكنات كوچك و بزرگ، آيات و نشانه هاى وجود خدا و كلمات خدا هستند. خداوند مى فرمايد:

وَكَأَينْ مِنْ آيةٍ فِى السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ يمُرُّونَ عَلَيهَا وَ هُمْ عَنْهَا مُعْرِضُونَ 1] و نيز مى فرمايد:

ص: 6

قُلْ لَوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَاداً لِكَلِمَاتِ رَبِّى لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمَاتُ رَبِّى وَ لَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَداً(1) و مى فرمايد:

وَ لَوْ أَنَّ مَا فِى الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَ الْبَحْرُ يمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللّه 3] قرآن، بشر را به تفكر و تأمل در اين آيات دعوت مى كند و مى فرمايد:

وَ فِى الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ وَ فِى أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ 4] و مى فرمايد:

إِنَّ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافِ اللَّيلِ وَ النَّهَارِ لَآياتٍ لِأُولِى الْأَلْبَابِ الَّذِينَ يذْكُرُونَ اللّه قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلَى جُنُوبِهِمْ وَ يتَفَكَّرُونَ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ(2) تصور مى كنيد انديشه در معانى اين آيات و تفكر انسان در وجود خودش و در آيات آسمانى و زمينى، چه مقدار وقت و فرصت مى طلبد؛ يك ساعت، يك روز، يك سال، يك عمر، يك قرن؟ هرگز. بلكه با بيشتر از اينها هم به پايان نمى رسد.

بسا با يك ساعت تفكر در يك جريان و پديده، انسانى، خداشناس مى شود. بسا كه اگر از او بپرسند اين آسمان و زمين و اين همه مخلوقات چگونه پديد آمده و چه كسى آنها را پديد آورده است،- همان طور كه اگر از بنايى كوچك

ص: 7

هم بپرسند، مى گويد استاد بنا آن را بنا كرده است- جواب مى دهد خدا آن را آفريده است.

حال اگر تفكر بيشترى داشته باشد و خودش و گذشتگانش از متفكران كه در شناسايى اين عالم رخش فكر را دوانيده اند، همه تفكر داشته باشند، اگر همان طور كه قرآن مى فرمايد: قلبشان بيمار نباشد، همه مى گويند و از همه صداى الله اكبر و تهليل و تسبيح مى شنويد.

قرآن مجيد، همه اجزاء و اعضاء و ذرات و همه درخت ها و شكوفه ها و گل هاى رنگارنگ، نباتات و گياه ها، خشكى و دريا و منظومه ها و كهكشان ها و اصناف جنبندگان و ماهى ها و درياها، هوا و فضا، همه را تفسير مى كند و از بشر، اقرار و اعتراف مى گيرد كه همه را خدا آفريده و همه آيات او هستند و پديدآرنده همه، اوست؛ او كه ما او را نمى بينيم و كنه و حقيقت ذات او را درك نمى كنيم، اما آيات و علم و قدرت و نيز حكمت او را در همه مى بينيم. كجا است و چه زمانى است كه او پيدا نيست؟

قرآن به بشر مى گويد: عالم، باطل و بى معنا نيست. شما كه انسانيد، هر كلمه اى بر زبان مى آوريد با معنى است. كل عالم كه به منزله يك كلمه است كه معنا و اشاره اى خاص دارد، اجزاء و اعضاء بى شمار عالم نيز، كه در يك قطره آب، هزارها كلمه است و در وجود انسان اين همه كلمه است؛ خونش كلمه است، گلبول هاى سفيد و قرمزش كلمه است، قلبش، مغزش، چشمش، گوشش، زبانش كلمه است. كل اين كلمات را بى معنى گمان مى كنند.

هرگز هرگز! همه معنا دارند، تفسير دارند، نه يك معنا، بلكه معناهاى بسيار كه عقل بشر را مبهوت كرده است. بايد معنا را جست، بايد معنا را شناخت. قرآن مى فرمايد: كوردل نباشيد، بينا باشيد.

در احاديث شريفه مى فرمايد: تنها ظاهر را نبينيد، نگاه كنيد از ظاهر، باطن را ببينيد. بايد نگاه عبرت باشد. عالم، كتاب است، مورچه، كتاب است. گنجشك و

ص: 8

كبوتر، كتاب است. انسان، كتاب است كه اين كتاب ها را كه در شمارش كلمات آنها عاجزيد بخوانيد. بى سواد نباشيد. كسى كه بى سواد است، كلمات كتاب را مى بيند ولى نمى تواند بخواند. آيا او كه نمى تواند بخواند، مى تواند بگويد اينها معنى ندارد و نگارنده آن بى معنى نوشته است.

اكنون به اين آيات شريفه توجه فرماييد كه بشريت را اين گونه مخاطب قرار مى دهد و اصطلاحات اهل معقول نيست كه از خدا تعبير به واجب الوجود نمايد:

إِنَّ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلَافِ اللَّيلِ وَ النَّهَارِ لَآياتٍ لِأُولِى الْأَلْبَابِ 6] قطعاً و حقاً در خلق آسمان ها و زمين و آمد و شد شب و روز، نشانه هاست براى خردمندان و صاحبان عقل؛

الَّذِينَ يذْكُرُونَ اللّه قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلَى جُنُوبِهِمْ وَ يتَفَكَّرُونَ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ(1) خردمندان كسانى هستند كه خدا را در همه حالات؛ ايستاده، نشسته و بر پهلو ياد مى كنند و در خلق آسمان ها و زمين انديشه مى كنند (مى گويند:) پروردگار ما نيافريدى تو اين را باطل. منزهى تو.

نتيجه تفكر در آيات بى شمار، اقرار به خدا، به علم و حكمت خدا، به باطل و بيهوده نبودن كاينات آسمان ها و زمين، پوچ نبودن و معنى داشتن و قصد و غرض و شعور است.

ص: 9

قرآن دستور مى دهد كه براى معرفت و خداشناسى، آيات خدا را بررسى كنيد:

أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيرِ شَى ءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ 8] آيا خلايق از همه اصناف، حتى ملائكه و انواع مخلوقات زنده؛ انسان، حيوان، پرنده و خزنده دريائى و خشكى، همه و هر كس بى خالق و آفريننده و پديدآورنده به وجود آمده اند يا خود، خالق خود هستند؟ آيا خلقِ بى خالق و بناءِ بى بانى و صنعتِ بى صانع مورد قبول كسى مى شود؟

وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ لَيقُولُنَ اللّهُ 9] از همه و هر كس سؤال كنيد كه آسمان و زمين را چه كسى آفريده است البته مى گويند: خدا آفريده است.

أَفَرَأَيتُمْ مَا تَحْرُثُونَ أَأَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ 10] آيا شما زرع و زراعت به وجود مى آوريد؟ شما اين شكوفه هاى زيبا را از چوب بيرون مى آوريد؟ شما اين ميوه هاى كوچك و بزرگ را مى آفرينيد؟ شما از يك گياه ضعيف بسيار كوچك، هندوانه هاى بزرگ بيرون مى آوريد؟

أَفَرَأَيتُمْ مَا تُمْنُونَ أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ 11] شما نطفه و منى را مى آفرينيد يا خدا مى آفريند؟

وَ آيةٌ لَهُمُ الْأَرْضُ الْمَيتَةُ أَحْيينَاهَا وَ أَخْرَجْنَا مِنْهَا حَبّاً فَمِنْهُ يأْكُلُونَ 12]

ص: 10

أَفَلَمْ ينْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيفَ بَنَينَاهَا وَ زَينَّاهَا وَ مَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ وَ الْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَ أَلْقَينَا فِيهَا رَوَاسِى وَ أَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ 13] أَوَ لَمْ يرَوْا إِلَى الْأَرْضِ كَمْ أَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ 14] إِنَّ اللّهَ فَالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوَى يخْرِجُ الْحَى مِنَ الْمَيتِ وَ مُخْرِجُ الْمَيتِ مِنَ الْحَى ذلِكُمُ اللّهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَ جَعَلَ اللَّيلَ سَكَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْبَاناً ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ 15] وَ فِى الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ و فِى أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ 16] إِنَّ فِى السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ فِى خَلْقِكُمْ وَ مَا يبُثُّ مِنْ دَابَّةٍ آياتٌ لِقَوْمٍ يوقِنُونَ وَ اخْتِلَافِ اللَّيلِ وَ النَّهَارِ وَ مَا أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْيا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَ تَصْرِيفِ الرِّياحِ آياتٌ لِقَوْمٍ يعْقِلُونَ تِلْكَ آياتُ اللّهِ نَتْلُوهَا عَلَيكَ بِالْحَقِّ فَبِأَى حَدِيثٍ بَعْدَ اللّهِ وَ آياتِهِ يؤْمِنُونَ 17] از آياتى كه لاتحصائى آيات و كلمات خدا در آن بيان شده است، اين آيه است:

ص: 11

وَ لَوْ أَنَّ مَا فِى الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍ أَقْلَامٌ وَ الْبَحْرُ يمُدُّهُ مِنْ بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللّهِ 18]

قُلْ لَوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَاداً لِكَلِمَاتِ رَبِّى لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمَاتُ رَبِّى وَ لَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَداً(1) البته اين بيان در حدى است كه اين لاتحصائى- كه عندالله تعالى تحصى است- به ذهن انسان نزديك شود و الّا اضعاف مضاعف اين همه آيات خدا بيشتر و بيشتر است و همان درياها و همان قطرات آب دريا و كاينات، و مخلوقاتى كه در آن است حساب آنها هم از اين بيشتر است.

از سوى ديگر، آيات قرآن كه نظم و ارتباط اين كلمات و آيات را با اجزاء خودشان و با آيات ديگر بيان مى كند، تفكر در آن نيز- اگر در هزاران سال عمر باشد- پايان نمى پذيرد.

جواب سؤال در دلالت اين آيات بر وجود خدا از هر كس كه عقل سالم داشته باشد مثبت است. جواب اين است كه

خَلَقَهُنَّ الْعَزيزُ الْعَليم 20] كُلُّ شَى ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ(2) إِنَّا كُلَّ شَى ءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ(3) خَلَقَ كُلَّ شَى ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيراً(4)

ص: 12

صُنْعَ اللّهِ الَّذِى أَتْقَنَ كُلَّ شَى ءٍ(1) الَّذِى أَحْسَنَ كُلَّ شَى ءٍ خَلَقَهُ 25] جواب منفى از صاحب عقل سليم هرگز شنيده نمى شود. براى توضيح اين درك مى گوييم: در برابر اين آيات و اين كلمات بى شمار، ابتدا سه احتمال به نظر مى رسد:

يك احتمال اين كه، همه اين آيات، خلق و آفرينش خداست. احتمال ديگر اين است كه، اين آيات با اين خصوصيات و اين اجزاء و اين نظامات و كاينات، مصنوع و ساخته و خلق ذرات ماده و معلول قصد و اراده و غايت و تدبير ماده اوليه است.

و احتمال سوم اين است كه، كل اين اوضاع و نظامات در اصناف كاينات و اين روابط و ارتباطات به طور اتفاق و مصادفه پيدا شده باشد.

احتمال اول همان چيزى است كه مؤمنان به خدا، به آن ايمان دارند؛ چه آنان كه ايمانشان هدايت وحيانى و دينى باشد، يا هدايت عقلانى و فطرى.

احتمال دوم را احدى از عقلا قابل قبول ندانسته و كسى نيست كه براى ماده اوليه قصد و شعور و اراده و تدبير و علم و اختيار قائل باشد.

باقى مى ماند احتمال سوم، كه اين همه عوالم بى شمار آفرينش با اين كمال نظم و ارتباط دلالت كننده بر شعور و قصد، به طور اتفاق و مصادفه به وجود آمده و على الدوام اين مصادفه كاينات و كاروان عظيم خلقت برقرار است و اين علل و معلولات و اسباب و مسببات بى شمار كه دائم در كار و در عمل مى باشند، به طور مصادفه وجود يافته يا وجود مى يابند.

ص: 13

اگر اين احتمال را بين دو چيز مربوط به هم كه مفيد يك فائده و نتيجه باشد غير عقلائى نگويند و اگر بين سه چيز مرتبط به هم بود، عقلانيت آن ضعيف مى شود و اگر چهار چيز مرتبط با هم باشند و هم چنان اشياء مرتبط با هم در تصاعد و تزايد فرض شود كه از صد و هزار و ميليون ها بيشتر باشد، احتمال تصادف تا حدى ضعيف مى شود كه عقلا، احتمال دهنده را، عاقل نمى گويند.

اگر شما چاپخانه بزرگى داشته باشيد كه از هر كدام از حروف تهجى، صدها حرف بيشتر يا كمتر و هر كدام در جايگاه معين گذارده مى شوند و حروف چين هر بار با گذاردن آن حروف در كنار يكديگر كلمه سازى مى نمايد و با گذاردن كلمات در كنار هم، جمله ها را ترتيب مى دهد و جمله ها را هم به مناسبت و در كمال دقت كنار هم قرار مى دهد و خلاصه با اعمال كمال عنايت و قصد و شعور و ابراز استعداد و استادى در فن طبع، مقاله يا كتابى را تحويل مى دهدو اگر واقعه اى پيش آيد كه چاپخانه در هم بريزد و حروف همه با هم مخلوط شده است و به هم ريزد و اگر مدير چاپخانه به شما خبر دهد كه از پيوستن مثلًا سه حرف از اين حروف، يك كلمه سه حرفى مثل (خوب) پيدا شده، تعجب مى كنيد، و اگر بگويد يك كلمه بزرگتر مثل (كردگار) از پيوستن شش حرف به هم پيدا شده، باز هم تعجب مى كنيد، و اگر خبر دهد كه ده كلمه يا بيست كلمه از پيوستن حروف به هم ديده مى شوند، بيشتر تعجب مى كنيد و متحير مى شويد و سعى مى كنيد علت اين پيوستن و موجودشدن را بشناسيد كه نمى توانيد آن را به اتفاق و تصادف نسبت دهيد.

حال اگر بگويد از اين ده كلمه، دو جمله با معنى و به هم مرتبط ديده مى شود يا جمله هاى بيشتر، مثلًا اين مصراع و پاره شعر ساخته شده (اول دفتر به نام ايزد دانا)، به او چه مى گوييد؟ آيا مى گوييد راست مى گويد يا شما را مسخره كرده است و عقل شما را امتحان مى كند؟! و اگر بيشتر بگويد كه از كلمات و جمله هاى

ص: 14

مرتبط به هم، مثلًا يك كتاب چند صفحه اى علمى و رياضى دقيق و با نظم تمام پيدا شده، هرگز از او نمى پذيريد. حال اگر بگويد كتابخانه اى به اين شكل وجود يافته بى مؤلف، بى حروف چين، او را از پيش خود مى رانيد و مى گوييد بايد او را به دارالمجانين بفرستيد. احتمال مصادفه در به وجودآمدن اين حروف، اين جمله ها، اين كتاب ها، اصلًا به ذهن نمى آيد و اگر به وجود آمده، حتماً با قصد و شعور و به وسيله حروف چين و چاپخانه دار ماهرى واقع شده است.

حال راجع به كتاب خلقت، راجع به اين همه ذرات و كاينات به هم پيوسته، اين عالم جماد، عالم نبات، عالم حيوان، عالم انسان، عالم اتم، عوالم بسيار ديگر، قواعد و قوانين نظامات كه در آنها برقرار است، عقلى كه اين مقدار اندك را كه در برابر بخش كوچكى از اين عالم، يك درخت ميوه، و او يك درخت پر از شكوفه و برگ هاى بى شمار آن، چيزى به شمار نمى آيد چه مى گويد؟ آيا آن حروف و كلمات و كتاب تصادف نيست و احتمال آن عقلانى نيست، ولى احتمال وجود اين كاينات كه هر جزئش دنيا و عالمى منظم و مرتب است به تصادف نسبت مى دهد؟!

حاشا، هرگز هرگز! چه برهانى بر وجود خدا از اين محكم تر است. نه براهين حكيم و نه متكلم هرچه هم منطقى باشد و با استحكام، انسان را معتقد نمى كند.

آيات قرآن مجيد و احاديث شريفه كه اين همه، به نظر در كاينات به تعقل و تفكر توصيه مى نمايند همين معانى را جلوى چشم بشر مى گذارند.

در اين آيه، دقت فرماييد:

سَنُرِيهِمْ آياتِنَا فِى الْآفَاقِ وَ فِى أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يتَبَينَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُ 26]

ص: 15

اين آيه از معجزات قرآن است و از خبرهاى بزرگى است كه قرآن مجيد از غيب داده است. قرآن وعده مى دهد كه به زودى به ايشان آيات خود را در آفاق و انفس ايشان نشان مى دهيم.

از زمان نزول اين آيه شريفه تا اين عصر كه از هجرت بيش از چهارده قرن گذشته است، آياتى كه در آفاق و عوالم جماد و نبات و حيوان و منظومه ها براى بشر به دست آمده و اكتشافاتى براى او در رشته هاى علمى حاصل شده، به قدرى زياد است كه نسبت اطلاع و علم بشر در گذشته نسبت به حال، بسيار كم و اندك است. هم چنين در رشته هاى آيات انفسى نشانه هاى قدرت و حكمت خدا آن چنان وسيع و گسترده شده است كه در همين بخش ظاهر بدن انسان، اين همه اكتشافات فراهم شده است كه رشته هاى علمى متعدد و تخصص هاى بسيار به وجود آمده است و هر روز اين ارائه بيشتر مى شود. اين آيه، دنيا را به عصر جديد علم نويد داده است. اين آيات كه اطلاع بشر بر آن روز افزون است، همه معرفت بخش است.

اين آيه به اين شتاب محير العقولى كه پس از ظهور اسلام به وجود آمد بشارت داده است و خدا مى داند كه با اين بشارت و با اين عنايات الهيه، بشر چه آگاهى هاى بى شمار و بزرگى را در پيش دارد. صدق الله العلى العظيم

فَسُبْحَانَ الَّذِى بِيدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَى ءٍ(1) همين تفكر در اين آيات و كسب معارف است كه يك ساعت آن از عبادت شصت يا هفتاد سال بهتر است، و اين عقل انسان و هوش و استعداد اوست كه به اين مراحل از علم و معرفت و آگاهى مى رسد.

انسان است كه مى گويد: به هر موجودى كه نگاه مى كنم وجودش؛ يجوز ان يكون و يجوز ان لايكون، فهو محتاج فى وجوده بما يجب ان يكون و لايجوز ان لا يكون.

ص: 16

اين بشارت كه در اين آيه است، بشارت از معارفى است كه بر اين بشر كشف گرديد و مسأله ايجاد از عدم و وجود بعد از عدم را براى او قابل قبول قرار مى دهد و تعقل بسيارى از اشياء و تصديق به وجود آنها را با عدم امكان تصور آنها ثابت نموده است. اين ارائه اى است كه در اين آيه نويد آن داده شده و امروز ثابت شده است كه اگر شما پيش از اين آيه و اين كشفيات، وجود شئ را بعد از عدم به تعبد قبول مى كرديد با اين ارائه آفاقى و انفسى كه در اين آيه به آن اشاره شده است، از بركت اسلام به عقل تصديق مى كنيد، اگر چه از تصور آن عاجز باشيد، چون اكتشافات و پيشرفت هاى علمى نظير آن را ارائه داده و بشر، وجود چيزهايى را تصديق مى كند كه از تصور آن عاجز است. به طور مثال فقط به اين يك مورد اشاره مى كنم كه، مثلًا سرعت امواج صوتى را مى گويند در يك ثانيه تا پانصد هزار مى رسد. اين عدد و اين كيفيت به طور علمى ثابت است، اما آيا تصور اين امواج به اين شمار در ثانيه ممكن است؟ آيا تصور صد هزار در يك ثانيه ممكن است؟ آيا تصور يك هزار از آن ممكن است؟ ممكن نيست، ولى به آن تصديق داريم.

وجود بعد از عدم و ايجاد از عدم حاصل است. اين عالم نبوده است و وجود پيدا كرده است. آن را تصديق مى كنيم، هر چند از تصور چگونگى آن عاجزيم. عالم، ممكن است. در فرض عدم آن تناقضى جلو نمى آيد، چنان كه از وجودش، نيز تناقضى حاصل نمى شود. عقل حكم مى كند كه بدون علت وجود نمى يابد. علت كافى و وافى، آن را ايجاد مى كند كه آن اراده خداوند حكيم قادر مريد خالق است. اينها همه در معنى و تفسير جمله هاى كوتاه از آيات قرآن كريم، مثل

أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيرِ شَى ءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ 28]

ص: 17

و مثل

وَ فِى الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ وَ فِى أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ 29] درج است.

اين، همان حقيقتى است كه بعد از قرن ها از نزول قرآن كريم، يك نفر به اصطلاح فيلسوف مى گويد:

ممكن بود من نباشم، اگر مادرم پيش از ولادت من مرده بود. من واجب الوجود نيستم و وجودى كه واجب الوجود نيست، بايد به وجود واجب الوجود اعتماد داشته باشد و آن خداوند متعال است؛ يا ديگرى مى گويد: من هستم، پس مرا كسى آفريده است كه حكيم و عالم و واجب الوجود است (خداوند متعال).

مثال است يا حكايت كه ملحدى را در بغداد نزد خليفه آوردند. ملحد، اظهارات الحادآميز مى نمود. خليفه كه از مايه ى علمى بى بهره بود، در جوابش باز مى ماند. از يكى از علماء و اصحاب ائمه عليهم السلام كه در فن بحث و كلام مبرز بود، دعوت كرد كه در مجلس حاضر شود. آن عالم، مقدارى تأخير كرد به طورى كه وقتى حاضر شد از سبب تأخير او پرسيدند. گفت: من مى خواستم زودتر بيايم در كنار دجله منتظر بودم كه وسيله اى بيايد و بر آن سوار شوم، ولى اتفاقاً وسيله فراهم نشد. مأيوس شدم كه ناگهان ديدم يكى از درخت هاى اطراف دجله از زمين كنده شد و قطعه قطعه گشت و از اين قطعات خرد شده چوب، زورقى خودساخته به وجود آمد و بى آن كه آن زورق راهنما داشته باشد به نزد من آمد، من، سوار بر آن شدم و او مرا به اينجا رسانيد.

سپس مجلس رسمى شد و از ملحد خواستند كه وارد بحث شود. سؤال كرد: طرف بحث كيست؟ به آن عالم اشاره كردند، گفت: اين كه خود عقل و شعورش

ص: 18

را نشان داد. شما كدام اين حكايت را باور مى كنيد؟ من با ديوانه و سفيه طرف كلام نيستم.

گفتند: از كجا او را ديوانه مى گويى؟ گفت: مگر نشنيديد كه مى گويد: درخت از جا كنده شد و خودبه خود قطعه قطعه شد و زورق از آن خودبه خود ساخته شد.

پس از اين اعتراف، عالم به او گفت: من ديوانه ام كه مى گويم يك زورق كوچك خودبه خود فراهم شد يا تو كه مى گويى اين كاينات؛ اين آسمان و زمين، اين نظامات در عالم نبات و جماد و انسان و حيوان و زمين و آسمان خودبه خود ساخته و برقرار شده است؟!. و ملحد، بيچاره و رسوا شد.

آيات ديگر:

در قرآن مجيد از جمله در اين آيات كريمه، آيات آفاقيه را جلوى چشم قرائت كنندگان قرار داده است:

وَالسَّمَاءَ بَنَينَاهَا بِأَيدٍ وَ إِنَّا لَمُوسِعُونَ 30] اين جمله (انا لموسعون) دلالت بر افزايش وسعت و گسترش آسمان دارد.

أَوَ لَمْ ينْظُرُوا فِى مَلَكُوتِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ 31] دعوت به نظر در ملكوت آسمان ها و زمين و آيات و عجائب آنها است.

أَفَلَمْ ينْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيفَ بَنَينَاهَا وَ زَينَّاهَا وَ مَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ 32] ساختار آسمان و منظومه ها و كهكشان ها و ستارگان و زيبايى آسمان و اين كه در آنها جاى باز و رخنه نيست و آيات بسيار ديگر كه هر كس مى خواهد بر

ص: 19

معرفت خود بيفزايد، بايد با تأمل و تدبر در معانى، آنها را تلاوت كند.

كيهان شناسى يكى از علوم متحيركننده بشر است. چه عظمت ها و چه فواصل و با چه وسعت ها كه هر روز هم بر وسعت اطلاع بشر افزوده مى شود و زبان انسان را به اين كلام معجزنظام اميرالمؤمنين عليه السلام مترنم مى نمايد:

سُبْحَانَكَ مَا أَعْظَمَ مَا نَرَى مِنْ خَلْقِكَ وَ مَا أَصْغَرَ كُلَّ عَظِيمَة فِى جَنْبِ قُدْرَتِكَ وَ مَا أَهْوَلَ مَا نَرَى مِنْ مَلَكُوتِكَ وَ مَا أَحْقَرَ ذَلِكَ فِيمَا غَابَ عَنَّا مِنْ سُلْطَانِكَ 33] حساب هاى كيهانى، سال هاى نورى و ميلياردى است. آيات آفاقى زمينى نيز مثل آيات آسمانى بينش بخش است:

وَ الْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَ أَلْقَينَا فِيهَا رَوَاسِى وَ أَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ شَى ءٍ مَوْزُونٍ 34] إِنَّ فِى السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ لَآياتٍ لِلْمُؤْمِنِينَ 35] آيات آفاقيه بسيار است. بايد بر تلاوت آنها و تفكر در معانى آنها مداومت داشت.

از اين آيات و هدايت هاى وحيانى، هيچ راهنمايى بالاتر و تكان دهنده تر نيست. تعريف شمس و قمر و شب و روز و ابر و باران و باد و غيرها همه معرفت بخش است، چنان كه آيات انفسيه نيز همين پيام و رسالت را به بشريت ابلاغ مى كند.

اينك چند آيه از اين آيات:

أَلَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ فَجَعَلْنَاهُ فِى قَرَارٍ مَكِينٍ إِلَى

ص: 20

قَدَرٍ مَعْلُومٍ فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ 36]

وَ اللّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ جَعَلَكُمْ أَزْوَاجاً وَ مَا تَحْمِلُ مِنْ أُنْثَى وَ لَا تَضَعُ إِلَّا بِعِلْمِهِ وَ مَا يعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لَا ينْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلَّا فِى كِتَابٍ 37] اللّهُ يعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثَى وَ مَا تَغِيضُ الْأَرْحَامُ وَ مَا تَزْدَادُ وَ كُلُّ شَى ءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ(1) وَ يسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّى وَ مَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا(2) اللّهُ الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ قَرَاراً وَ السَّمَاءَ بِنَاءً وَ صَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَ رَزَقَكُمْ مِنَ الطَّيبَاتِ ذلِكُمُ اللهُ رَبُّكُمْ فَتَبَارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ 40] وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِى قَرَارٍ مَكِينٍ ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَاماً فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبَارَكَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ 41] الَّذِى أَحْسَنَ كُلَّ شَى ءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِينٍ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِينٍ ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ

ص: 21

مِنْ رُوحِهِ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ 42]

آيات آفاقيه و انفسيه بسيار است، و نقطه مهم پيام اين آيات، مسأله مبدأ و معاد است. همان طور كه به مبدأ توجه شده، مسأله معاد و عالم آخرت نيز در كنار اين آيات و با هم تبليغ شده است.

هر چه تأمل و تفكر بشر در اين آيات بيشتر شود، سير عرفانى و معنوى و عروج ملكوتى و قوت اعتقادى او بيشتر مى شود و لاحول و لا قوة الا بالله العلى العظيم.

طرفداران مباحث عقلى، به برخى از روايات استناد دارند مبنى بر اين كه كسانى كه در مسائل اعتقادى و الهى تعمق و غور مى كنند مورد مدح قرار دارند. پس با اين وجود كسانى كه مشغول مسائل فلسفى هستند و تعمق در اين مسائل دارند مورد مدح هستند. نظر حضرت عالى در اين باره چيست؟

ج. درباره روايت مورد استناد كه تصور شده است از آن مدح متعمقين در وجود و كنه الهى استفاده مى شود، بايد گفت: اين گونه نيست؛ بلكه مراد از آن، ترغيب به ترك تعمّق و ذمّ متعمقين است.

شما اگر اين حديث را كه در كتاب توحيد شيخ صدوق آمده است بخوانيد با اين عبارت كه: إن الله عزّوجلّ علم انه يكون فى آخر الزمان أقوام متعمّقون فأنزل الله عزّوجلّ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ والآيات من سورة الحديد إلى قوله وَهُوَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ

ص: 23

«فَمَنْ رَامَ مَاوَرَاءَ هُنَالِكَ هَلَكَ»(1)

ظاهر حديث اين است كه چون در آينده و آخرالزمان- با ورود فلسفه يونانى و انديشه هاى به اصطلاح عرفانى در جوامع اسلامى،- گرايش به تعمق در مسائل الهى پيدا مى شود، به جهت اين كه مسلمانان به مثل اين آيات در معرفت خدا اكتفا كنند و در مباحثى كه كسى به عمق آن نمى رسد غور نكنند، اين آيات شريفه نازل شد تا براى آنها درس و متن خداشناسى باشد و مبادا از حدود اين آيات تجاوز كنند كه هلاكت براى آنان است كه از حدود ذكر شده تجاوز نمايند.

علاوه بر اين، بر حسب بعض روايات، تعمّق در مسائل خداشناسى مذموم شمرده است و راسخين در علم را اين گونه معرفى كرده اند؛ در نهج البلاغة خطبه اشباح مى فرمايد:

«فَمَا دَلَّكَ الْقُرْآنُ عَلَيهِ مِنْ صِفَتِهِ فَائْتَمَّ بِهِ وَ اسْتَضِئْ بِنُورِ هِدَايتِهِ وَ مَا كَلَّفَكَ الشَّيطَانُ عِلْمَهُ مِمَّا لَيسَ فِى الْكِتَابِ عَلَيكَ فَرْضُهُ وَ لَا فِى سُنَّةِ النَّبِى وَ أَئِمَّةِ الْهُدَى أَثَرُهُ فَكِلْ عِلْمَهُ إِلَى اللهِ سُبْحَانَهُ فَإِنَّ ذَلِكَ مُنْتَهَى حَقِّ اللهِ عَلَيكَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الرَّاسِخِينَ فِى الْعِلْمِ هُمُ الَّذِينَ أَغْنَاهُمْ عَنِ اقْتِحَامِ السُّدَدِ الْمَضْرُوبَةِ دُونَ الْغُيوبِ الْإِقْرَارُ بِجُمْلَةِ مَا جَهِلُوا تَفْسِيرَهُ مِنَ الْغَيبِ الْمَحْجُوبِ فَمَدَحَ اللهُ تَعَالَى اعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ يحِيطُوا بِهِ عِلْماً وَ سَمَّى تَرْكَهُمُ التَّعَمُّقَ فِيمَا لَمْ يكَلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْ كُنْهِهِ رُسُوخاً فَاقْتَصِرْ عَلَى ذَلِكَ وَ لَا تُقَدِّرْ عَظَمَةَ اللهِ سُبْحَانَهُ عَلَى قَدْرِ

ص: 24

عَقْلِكَ فَتَكُونَ مِنَ الْهَالِكِين ...»(1)

در همه اين دلائل- اگر چه اسمش قرآنى است و وحى است-، اما مطلب عقلى صرف است؛ چه بگوييم قرآن گفته است، چه بدون استناد به قرآن آن را طرح كنيم. ملاك و ميزان در دليل بر وجود خدا، قبول عقل است.

آيا عقل شما كه در مورد كوچكترين اتفاقات، كوچكترين ساختمان ها، وجود يك ماشين، يك دوچرخه، يك قاشق، يك ظرف احتمال اين كه بى صانع و سازنده و بى صاحب باشد نمى دهد و اگر كسى اين احتمال را بدهد او را بى خرد مى داند مى تواند اين جهان پهناور از زمين و آسمان و كهكشان ها و منظومه ها و درياها و اصناف جنبندگان و حيوانات را با اين نظم و نظام دقيق بدون صانع و خالق بگويد؟

آن كه در رشته پزشكى به شعبه هاى گوناگونى كه دارد؛ پوست، خون، گوش، حلق و بينى، مغز و قلب، اعصاب و استخوان اطلاع دارد و در آنها، آن نظام و ارتباط محيرالعقول را مى بيند مى تواند آن را خودكار بگويد در حالى كه يك عكس كوچك انسان را بدون عكاس قبول نمى كند؟ آيا اين همه اصناف نباتات و اين ميوه هاى رنگارنگ و الوان شكوفه ها خودبه خود است؟

آن كه وجود يك انسان را با اين همه پيچيدگى ها و نظامات محيرالعقول و روابط به هم پيوسته يك واحد مى بيند و خودش را يك واحد مشاهده مى كند و همه عالم را با اين همه عوالم، يك عالم به عنوان ماسوى الله مى بيند، از اين وحدت و يگانگى به وحدت خالق همه اقرار نمى كند؟ همان طور كه خودش را واحد مى بيند، عالم را نيز واحد مى بيند و صاحب آن را واحد مى داند و به عبارت ديگر از وحدت مخلوق و مصنوع، پى به وحدت خالق و صانع مى برد؟ آيا كسى است كه بر اين حقيقت گواهى ندهد و با قرآن هم، آهنگ إنّما إلهُكُم إلهٌ وَاحِدٌ(1) نگويد؟ ن را واحدآن

ص: 26

كدام برگ درخت است اگر نظر دارى كه سرّ پاك الهى در آن نه محجوب است

كتاب خلقت، كتابى است كه نوشتن فهرست براى آن، ممكن نيست. با يك كلمه نگارش و يك حرف نوشته، به كاتب و نويسنده آن يقين مى كنيم و از كتاب خلقت درياها، كوه ها، معدن ها، گل ها، شكوفه ها نيز به كاتب بزرگ و يگانه و يكتاى آن ايمان مى آوريم.

بارش باران. اينهايى كه هر روز و در هر دوره و عصر، بشر با كاوش، آنها را شناسايى مى كند و اينهايى كه اگر يك كتاب بنويسيم اشاره به آنها تمام نمى شود- تا چه رسد به عجايبى كه در آنها نهفته است و هنوز هم نامكشوف مانده است- همه ظاهرند و همه محسوس و در دسترس كاوش و پژوهش انسان اما اين كه اين همه ظواهر و اين نظم هاى پيچيده- كه در يك نبات، يك برگ درخت، يك انسان كه آنچه در آن نوشته اند كتاب ها، علم ها و تخصص ها شده است و اين همه نيروها و شگفتى ها و اين طراوت ها و شكوفه ها و گل ها و جمال ها و زيبايى ها- همه خودبه خود آمده و مى آيند و مى روند؟ و خودبه خود همه به هم متصل و مربوط شده و اين نظام متناسب در عالم برقرار است؟ و خودبه خود همه به شكل بسيار مرموز و حيرت انگيز كه تفكر در آنها اگر سال ها و سال ها به درازا بكشد و به عمق فضاها عميق شود، جالب و آموختنى است، خودبه خود به هم پيوسته اند؟ يا اين كه عامل غيبى نامرئى آنها را آفريده و هدايت مى كند و در حركت با هم قرار داده و اين همه جنبش و جوشش و نمو و سير و ترقى از نيروى غيبى است، انسان نه صاحب دارد و نه خود صاحب خود است. مسأله چيست؟ و اين راز چگونه آشكار مى شود و اين مهم اگر قابل گشودن است، به نفى يا اثبات منتهى مى شود يا هم چنان لاينحل باقى خواهد ماند.

در طرف نفى عالم غيب و عامل غيبى، برهان عقلى بر نفى آن نيست و اظهار جزم بر نفى، حاكى از عدم تعقل است. امكان وقوعى آن تا چه رسد امكان ذاتى آن قابل انكار نيست.

اما در طرف اثبات مسأله، گروهى كه به حكما مشهور شده اند، به طور كلى برخى آن را ثابت دانسته و برخى دلايل آنها را وافى براى اثبات نمى دانند و اين اختلاف از زمان هاى كهن بوده است و چنان نيست كه براهين متقدمين به عامل غيبى، مثل برهان عليت و نظم جديداً زير سؤال رفته باشد. مسأله فراتر از اين است كه اگر يك به اصطلاح فيلسوف بگويد من به آن نرسيدم يا در تحقيقاتم

ص: 29

شكست خوردم، براهين مثبتين كه مورد قبول و اعتقاد اين جمع كثير قرار گرفته از اعتبار ساقط شود يا اگر فلان شخص بگويد با برهان نظم به طور مستقل به قول او ذات واجب هرگز اثبات نمى شود، قوت و قدرت اين برهان محكم و بزرگ و وسيع، ضعيف و مخدوش شود. به عكس، براهينى كه او بر اساس حكمت صدرائى محكم مى داند قابل عرضه بر بسيارى از اهل تحقيق نيست و اگر هم برخى بى ايراد باشد عام و عوام فهم نيست و مكتب خداشناسى با آن فراهم نمى شود.

به هر حال، برهان نظم و عليت به حرف يك نفر منقوض نمى شود و بشر و هر عاقلى ناچار است كه اين نظم و نظام را به عامل و ناظم مستند سازد. در رساله (به سوى آفريدگار) و در كتاب (الهيات در نهج البلاغه) شرحى پيرامون آن نگاشته ام.

چنان كه عقلاء بزرگ و اين همه اهل معرفت و ادبا و شعراء نامدار در آثار خود گفته اند: اين اصل و برهان نظام و عليت بديهى و غير قابل انكار است، البته نظام عليت نه به آن معنايى كه بعض اهل فلسفه مى گويند كه منتهى به سنخيت بين علت و معلول و خالق و مخلوق و عليت تامه باشد بلكه به معنى قرآنى أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَيرِ شَى ءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ 47] است.

قرآن كريم در توجه دادن مردم به خدا و باوربخشى و ايمان گرايى در آيات مربوط به الهيات و بيان آيات آفاقيه و انفسيه از جهت بيان مضامين در مرتبه اعلاى اعجاز است. برهان هاى قرآنى به خلاف بعض برهان هاى حكما، عام و مورد استفاده همگان است؛ چوپان، بيابانى و كارگر و پيشه ور و دانشگاهى و علما و حكما همه از برهان قرآن كه به صورت ساده بيان شده است استفاده مى نمايند. قرآن همه را دعوت به تفكر و پژوهش و بررسى عجايب خلقت و عظمت قدرت مى فرمايد، مثلًا

ص: 30

وَفِى الْأَرْضِ آياتٌ لِّلْمُوقِنِينَ وَفِى أَنفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ 48] و در بعض موارد به صورت استفهام از خواننده و شنونده او را وادار به اعتراف به وجود خدا مى نمايد. اولواالالباب و خردمندان را به خاطر انديشمندى و تفكر در خلق آسمان و زمين مى ستايد كه براى دعوت به خدا زبانى بالاتر از آن نيست و اين زبان وحى و مكتب انبياست كه مكتب ساز و امت آفرين است و مى تواند امتى بزرگ، مثل امت اسلام بيافريند كه بزرگترين نوابغ علم و معرفت و ايمان به خدا به وجود آورد.

كمال داشتن، افاضه و افعال خدايى است.

و اگر گفته شود هر دو فاعل اند و خلق عالم، فعل هر دو و با شركت هر دو است، اين محذور پيش مى آيد كه صدور معلول واحد مستقل، از دو علت مستقل، محال است و به عبارت ديگر، اجتماع علتين مستقلتين در معلول واحد، جايز نيست و وجود آنها، مساوى با عدم آنهاست.

معلول واحد، صادر از علت واحد مستقل است و غيرمستقل؛ نه به تنهايى علت است و نه با شركت چيز ديگر. بلى، اگر جامع وجودى خارجى بين آن دو باشد، جامع مؤثر است و جامع، همان علت است و در اينجا وجود جامع خارجى، مفروض نيست، و اگر فرض شود، جامع، همان علت يگانه و توحيد است؛ و اما جامع مفهومى- اگر چه قابل فرض است- ولى قابليت عليت در آن نيست.

خلاصه اين كه بين وجود دو واجب الوجود و دو وجود جامع تمام صفات ذاتيه كماليه، تمانع است و فرض وجود دو الله و دو جامع جميع الصفات الذاتية الكمالية، فرض محال است و فرض دوئيت، مستلزم عدم هر دو است، و عجيب تر فرضى است كه در اين سؤال مطرح شده، كه دو خدا باشند و هر كدام فاقد بعض كمالات و مكمل يكديگر باشند، مثلًا يكى فاقد علم و حكمت باشد و واجد قدرت و ديگرى فاقد قدرت و واجد حكمت باشد و با توافق هم عمل كنند. اين گونه فرض ها، حاكى از نقصان فكر است و اگر آن را- زاييده ى وهم و خيال- بگوييم، باز هم آن را زياد توصيف كرده ايم.

توافق فاقد علم و حكمت، با عالم و حكيم و واجد علم و حكمت، مثل توافق فاقد عقل و ديوانه با عاقل است. آيا عاقلى در دنيا فرض مى شود كه خلقت اين عالم و اين همه مخلوقات زمينى و آسمانى و اين همه تشكيلات و نظامات محير العقول را به توافق يك ديوانه توانا و يك عاقل و حكيم دانا نسبت دهد كه يكى

ص: 32

آمر و ديگرى مأمور باشد؟

خود اين احتمال را هم اگر كسى به طور جدى مطرح كند، غير از حمل بر نقص عقل و بى خردى به چيز ديگرى حمل نمى شود. وقتى انسان راه راست را رها مى كند و به بيراهه مى رود، از او غير از اين اظهارات مورد انتظار نيست. اين افراد از جهت اين كه مى بينند اثبات وجود شريك براى خدا ممكن نيست و اثبات مبدأ و خالق براى عالم از حد خداى واحد احد حكيم قادر تجاوز نمى كند و عقل تا اينجا برسد قانع مى شود، به اين وهم تراشى ها و فرض پرانى هاى غيرمعقول دست زده اند.

عقول مستقيمه كه قدم عالم و خودبه خودبودن اين نظامات را- كه دليل قصد و شعور و فاعل و صانع و حكيم است- غيرمنطقى مى دانند، خالق عالم را واحد و فرد و يگانه و يكتا مى دانند و اين وحدت را از وحدت عالم و وحدات اجزاء عالم درك مى كنند، چنان كه هر جزئى از اجزاء عالم، واحد است و نه بالنوع و نه بالفرد متعدد نيست؛ اين درخت، اين كوه، اين حيوان، اين انسان واحد است. اين زيد واحد است و دو و بيشتر نيست، نوع انسان واحد است.

قانون وحدت در همه مخلوقات، حتى در برگ درختان نيز، سارى و جارى است. كل عالم نيز واحد است و خالق آن هم واحد است:

هر گياهى از زمين رويدوحده لاشريك له گويد

سؤالى پيش مى آيد كه اين معانى و مطالبى كه از توحيد بيان شد، توحد و تفرد و يكتايى ذات الهى و عدم شريك و مثل و نظير براى اوست. خداوند بالذات، متفرد است و شريك براى او بالذات، ممتنع است، هر چند در مقام اعتقاد، اگر كسى معتقد به وحدانيت باشد و براى او شريك قائل نباشد و به وجوب ذاتى، توحد و امتناع ذاتى شريك توجه نداشته باشد، در شمار اهل توحيد و موحدين محسوب است. در هر حال سؤال مهم ديگر اين است كه توحيد در همين معنى

ص: 33

خلاصه مى شود كه خداوند بالذات متفرد و يكتا و ليس كمثله شئ است و شريك براى او ممتنع بالذات است يا معناى ديگرى نيز از آن مقصود است؟ و اما جواب اين است كه معناى مهم و اصيل و اصلى ديگر توحيد كه در رتبه، مقدم بر معناى اول است، يگانگى ذات خداوند و منزه بودن از تركيب و جزء و بى جزء و بسيطبودن است.

وجه تقدم اعتقاد به اين توحيد در مرتبه، اين است كه اين توحيد در ارتباط با ذات حضرت احديت عزّ اسمه است و مستلزم آن، توحيد به معنى نفى شرك و شريك و نظير و مثل نداشتن و تفرد و يكتايى است.

اين توحيد و بساطت ذات حق تعالى نيز به دلايل عقلى و سمعى ثابت است. مركب بودن ذات از اجزا، مستلزم توالى فاسده، مثل احتياج در تحقق به جزء و تقدم جزء بر مركب و لو بالرتبة است، و لازم آن تقدم غير خدا و جزء بر خدا و تقدم وجود خدا بر وجود جزء و نفى خالقيت و مخلوقيت از جزء است، و هم لازم تركيب، تعدد قدما و تقدم اجزاء قديم بر قديم ازلى است، و چون فساد اين معانى بسيار ظاهر است و تركب ذات بارى، احتمال عقلايى ندارد، از اين جهت، اين توحيد كمتر مورد تأكيد است؛ ولى در بعض مباحث، مثل عينيت صفات ذاتيه بارى تعالى در مقابل اشاعره كه قايل به تغاير هستند، به تالى فاسد قول آنها- كه تعدد قدما است- اشاره مى شود، و در مثل فخر رازى نقل شده كه مى گويد: اشاعره با اين قول، از نصارى هم در فساد عقيده پيشى گرفته اند، زيرا نصارى به سه اقنوم و سه قديم معتقد هستند ولى اشاعره به قدماء نه گانه قائل شده اند.

نظير و شبيه دانستن است.

هُوَ اللَّهُ الَّذِى لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَيبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ 49] هُوَ اللَّهُ الَّذِى لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يشْرِكُونَ 50] هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاء الْحُسْنَى يسَبِّحُ لَهُ مَا فِى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ 51] شناخت اسماء الحسنى و خدا را در آنها يگانه و بى شريك و مثل دانستن همه درجات كمال اعتقاد در توحيد است. خالق را غيرمخلوق و غافر را غير مغفورله و رازق را غير مرزوق و او را غير همه دانستن و بسيط و بى جزءشناختن همه معالم توحيد اعتقادى است.

در بخش عملى، نيز آنچه بر آن آثار شرعى مرتب است، اقرار لفظى و شهادت به توحيد است: «أشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له» كه با اقرار به رسالت «و اشهد ان محمداً عبده و رسوله» شخص به عنوان موحد و مسلمان، احترامات ويژه مى يابد و جان و آبرو و مال او در قوانين شرع احترام پيدا مى كند و در حفاظت احكام شرع مصونيت مى يابد و در اعمال و افعال اعتماد به خدا و توكل و تفويض امر به خدا و رجاء به خدا و تخلق به اخلاق الهى همه از شئون توحيد در عمل است كه شرح آن نياز به تأليف كتاب دارد.

ص: 35

مسأله جبر و تفويض و امر بين امرين همه در داخل اين توحيد وارد مى شود، و هم چنين مسأله ولايت و حكومت كه به حكم اسماء الحسنى الحاكم و الوالى و الولى بالذات اختصاص به خداوند متعال دارد.

پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و ائمه طاهرين عليهم السلام عمال اين اسماء و شئون الهيه مى باشند و كسى را بر كسى بدون اذن و نصب الهى حكومت و ولايت نيست حتى ولايت بر صغار و غيب و قصّر همه تحت ولايت خداوند قرار دارند و بلكه ولايت اشخاص و همه ولايت ها حسب مراتب و حتى ولايت شخص بر خودش همه تحت اين ولايت مى باشد، و اولى به انفس بودن نبى صلى الله عليه و آله منشعب از همين ولايت كليه توحيديه جامع الاطراف است و به اين لحاظ و لحاظ اسم الحكيم و العليم، نصب امام از مناصب الهيه است، و علامه حلى قدّس سره در الفين كه مشتمل بر دو هزار دليل است، يك هزار دليل بر اختصاص اين نصب و تعيين حاكم و ولى اقامه فرموده است، و هزار دليل ديگر بر لزوم عصمت امام است كه در بحث امامت- اگر توفيق بود ان شاءالله تعالى شرح داده مى شود-، غرض در اينجا اين است كه مسائل دين همه توحيدى است و روح همه، توحيد و اعتقاد به وحدانيت خدا و خالق مخلوقات است.

«مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّه»(1)

براى اين حديث، متجاوز از ده تفسير شده است كه همه، علمى و معرفت بخش مى باشد. يكى از تفسيرها اين است كه شناخت و درك حقيقت و كنه خدا را منوط به شناخت حقيقت خود انسان فرموده اند، و غرض اين است كه همان گونه كه انسان از خودشناسى حقيقى عاجز است، از شناخت كنه و حقيقت خدا عاجز است و به گفته شاعر با معرفت:

تو كه در علم خود زبون باشى عارف كردگار چون باشى

اما در عين حال، انسان خود را درك مى كند و مى داند كه هست و نمى تواند منكر خودش شود. خدا را هم در اين حد درك مى كند كه هست و عالم را آفريده است و انكار وجود او، مثل انكار وجود خود انسان است.

بعد از اين بيان، بدانيد درباره شناخت خداوند متعال، تفكر در آيات خدا و آفرينش آسمان و زمين اين اصناف بى شمار و مخلوقات و عجايبى كه در آنها نهفته شده، و مناسبت هاى آنها با يكديگر و تناسب آنها و تناسب اعضا و امورى كه اگر بشر ميليون ها سال عمر داشته باشد از احصاء و شمارش آنها و از رسيدن به تمام اسرار آنها عاجز و ناتوان است، همه موجب افزايش معرفت انسان به علم و قدرت الهى است. در اين آيه تأمل كنيد و راه تكميل معرفت را از آن بيابيد:

انَّ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَ اخْتِلَافِ اللَّيلِ وَالنَّهَارِ لآياتٍ لِّأُوْلِى الألْبَابِ 53] به گمان من در حد ممكن خدا را درك كرده ايد، ولى چون معرفت، مراتب و درجات بسيار دارد شخص هر چه بيشتر و بيشتر برود درك خود را ناچيز و آيات خدا و نشانه هاى عظمت او را بيشتر مى بيند.

ص: 37

است و عبادت حال وصال و اتصال و ياد و ذكر و تسبيح و تحميد و تهليل و تكبير خداى قادر متعال:

خوشا حال پاكان پرهيزكارنيايش گران خداوندگار

خوشا حالت زارنيكويشان مناجات با يار دلجويشان

خوشا شوق تكبير و تهليلشان ثناگويى و حمد تجليلشان

خوش آن بنده اى كاز خلوص و وفاكند صرف عمرش به ياد خدا

سراپاى او جنبش و شوق و جوش زحق بانك لطف و محبت بگوش 56]

كه به ثمر مى نشيند معلوم مى شود.

قرآن كه مى فرمايد: خلقت جن و انس، براى عبادت است، فايده و نتيجه اى را كه در عرصه اختيار جن و انس بر آن مرتب مى شود بيان مى نمايد؛ انسان كه نبايد و نمى پرسد كه سازمان جسمانى او چرا تحت اين نظم و نظام است، در غرض از خلقت هم بايد به همين جواب اكتفا كند و عبادت را وسيله نيل كمال بداند.

او مى تواند از خواص مخلوقات اين عالم سؤال كند و در ارتباط با خود و ساير اجناس مخلوقات، دستورالعمل بخواهد. بايد از آنچه در عرصه اختيار او قرار داده شده، استفاده صحيح كند و سير مترقى داشته باشد؛ بايد از تماميت عالم خلقت و كمال آن و نعمت هايى كه به او عطا شده تشكر نمايد.

خلقت و آفرينش، از خداست و امرى است كه واقع شده و واقع مى شود. ما از آن شاكريم كه ما را با كامل ترين نظام آفريده است؛ ما را ناقص و بدون اسباب و ابزار ظاهرى و باطنى و جسمانى و عقلانى نيافريده است.

بلى، اگر بشر، فاقد نعمت هاى دنيا وعقل و شرع بود مى توانست بگويد چرا نشده است؟ چرا پيغمبران نيامده اند؟ چرا من هدايت نشده ام؟ اما چرا آفريده شده ام و چرا عالم خلق شده، هر چه بپرسد و سؤال كند جوابى كه در خور فهم و دانش نوع او باشد وجود ندارد؛ شايد ملائكه هم از درك نكته اصلى آن عاجز باشند و شايد در عوالم ديگر رازهايى بر او كشف شود. آنچه را در اين معانى مى گويد و مى فهمد و اوج معرفت است:

ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ ...(1) حتى سؤالاتى كه در محدوده خلقت جايز است و كمال بشر به فهم و گرفتن جواب آنها است نيز به قدرى زياد است كه اگر در عمر دنيا و آخرت خود- كه پايان ندارد- بپرسد و جواب بشنود تمام نمى شود:

ص: 41

قُلْ لَوْ كَانَ الْبَحْرُ مِدَاداً لِكَلِمَاتِ رَبِّى لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِمَاتُ رَبِّى وَ لَوْ جِئْنَا بِمِثْلِهِ مَدَداً(1) و بالاخره مى گوييم:

تو كه در علم خود زبون باشى عارف كردگار چون باشى

بشر بايد حد خود را بشناسد و هوس منطقه هايى را كه حتى ملائكه از ديدن آن عاجزند، نكند و اين همان معرفت است.

بلى، يك حديث حافظ رجب برسى نقل كرده كه قابل استناد نيست. علاوه بر اين كه روايات كثيرى وجود دارد كه مشيةالله، حادث و به معناى ايجاد و اعمال قدرت پروردگار است.

ثانياً بر حسب اخبار، ائمه علت غايى خلقت عالم اند، نه علت فاعلى. بلكه همه ما سوى الله حتى ائمه عليهم السلام به مشيت خدا خلق شدند و مشيت معناى مصدرى است و همان انجام دادن است. و خلق ماسوى الله مستند به خداست به حسب آيات و اخبار كثيره.

خلاصه خداوند نور اول را به مشيت و اراده آفريده و فاعليت خداوند نسبت به اشياء، به ذات نيست بلكه به مشيت و اراده است و دو باب در اصول كافى در اين مطلب وجود دارد. و نعم ما افاد العلامه المجلسى فى الاعتقادات: «لا تعتقد انهم خلقوا العالم بامر الله لأنا قد نهينا فى صحاح الاخبار عن القول به و لا تعتقد بما قاله البرسى فى مشارق الانوار من الاخبار الضعيفه.» (هذا ما ببالى من كلامه ره)

هرگز چنين نيست، انسان را خالق هستى خلق نمود تا تمام اوصاف كمال را در حد استعداد خود دريابد و به نقطه اوج بندگى برسد كه عبوديت، برترين درجه است و در تشهد نماز مى خوانيم: «اشهد ان محمداً عبده و رسوله». بندگى او را از ميان همه عناوين گواه مى شويم.

نكته اى كه توجه به آن لازم است اين كه با تفكر در اين عالم و نظامات آن و قانون تناسب، انسان درك مى كند كه عالم را مدبرى حكيم و عليم كه حكمت از ذرات اين عالم و اوراق درختان و مخلوقات كوچك و بزرگ ظاهر و آشكار است و اين جهان به اين بزرگى و اين اوضاع بهم پيوسته را كه مطالعه مى كند مى فهمد كه به بازى و بيهوده آفريده نشده است. هدف هاى جزئى و داخل در عالم را كه مى فهميم، همه برهان حكمت است.

كل اين عالم و اين دستگاه به طريق اولى و قطع، هدفمند است و هدفى دارد كه با اين تشكيلات عظيم آفرينش مناسب باشد. اگر كسى كاخى بسيار بزرگ و باشكوه بنا كند كه در آن، همه وسايل پذيرايى و تعيش فراهم شده باشد، عقل حكم مى كند كه غرض از اين بنا، بايد ضيافت از بزرگترين شخصيت ها يا مجمعى از رجال برجسته است. البته نظم و ترتيب نشان مى دهد كه حكمت و قصد و شعور بالايى نقشه آن را داده و آن را بنا نموده است. آيا ممكن است كسى احتمال دهد كه آن كاخ را براى نگهدارى يك گربه يا بالاتر يك انسان عادى كه ضيافت از او با يك صدم از آنچه در اين بنا مصرف شده به خوبى فراهم مى شود بنا كرده است؟ در خلقت عالم، عقل اين را مى فهمد كه هدف، بسيار بسيار بزرگ است و بسا بزرگتر از اين عالم. اما شما هدف از خلقت را ثواب و پاداش نيكوكار و كيفر بدكار تصور مى كنيد. البته اين هر دو هست ولى نمى توان همه هدف را در اين دو خلاصه كرد. هدف اين نيست كه مردم مرتكب گناه شوند و آنها را عقاب كنند. اين امور همه در دائره نظم و حساب عالم قرار

ص: 44

دارند كه هدف هر چه باشد بر همه مرتب مى شود. مسأله خلود در عذاب شايد بيان استحقاق باشد، و نسبت به غير اشخاصى كه بالخصوص مخلدبودن آنها ثابت است، شأنيت باشد نه فعليت.

همه برنامه ها در آنجا بر اساس عدل و حكمت الهى و رحمانيت و رحيميت و عفو و مغفرت برقرار است و

لَا يظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا(1) مقادير امور و موازين، همه طبق عدل و حكمت است.

حال مى شود با توجه به هدفمندبودن خلقت تصور كرد كه اطاعت و بندگى بدون اجر بماند و ستم و عصيان با اتمام حجت بر انسان بدون كيفر بماند؟ پاداش بندگى، زندگى جاودان در بهشت الهى و كيفر عصيان و ضلالت و گمراهى، آتش قهر و غضب الهى است.

نكته ديگر اين است كه رسيدگى به اعمال و پاداش و كيفر و بهشت و جهنم در برنامه ى خلقت و افعال الهى قرار دارد و مسير آفرينش بشر تا معاد و ثواب و عقابى كه قرآن مجيد از آن خبر داده است مى باشد، اما اين كه اين مسير در اينجا متوقف مى شود، بسا جلوه ها و آفاق هايى معنوى و جسمى در جلو باشد كه تفهيم آن در اين دنيا به بشرهاى عادى ممكن نباشد، چنان كه شناساندن اين عالم به جنين در رحم مادر ممكن نيست. و خلاصه آگاهى ها و مسائلى باشد كه در آن عالم معلوم گردد.

آنچه قابل انكار نيست اين است كه با توجه به مقامات موجود در اين عالم از اجزا و اعضا كه همه هدفمند مى باشند، مثل اين كه خلقت چشم و گوش و اعضاء و اجزاء و كوه و دريا و اشجار همه هدف مند هستند، بنابراين مجموع عالم به اين كه هدفمند باشد اولى است.

ص: 45

كه خلقت اين افراد مقصود بالاصالة نيست و به تبع خلقت انسان هاى صالح كه بالاصالة مقصودند خلق شده اند كه لازم خلقت اين عالم و همه مخلوقات و اين افراد صالح و حصول مقصودى كه از خلقت كل و افراد رستگار است، خلقت اين افراد است؛ نه اين كه اين افراد براى معصيت خلق شده باشند، بلكه هر دو گروه را خدا مختار آفريده است كه

إِنَّا هَدَينَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا(1) اما آن گروه پاك، مقصود از خلقت مى باشند ولى هر دو در ميدان تكليف و هدايت تشريعى مختار و مكلف به اطاعت مى باشند. بالاخره آنچه بايد باشد هست:

هر چيز كه هست آن چنان مى بايدو آن چيز كه آن چنان نمى بايد نيست

وقتى اين عقل و شعور را در بخشى از كاينات درك مى كنيم ساير هم بر آن قياس مى شوند، خصوصاً با آن كه پيچيده ترند هرچه غور و بررسى در آنها بيشتر مى شود، وابستگى آنها به علم و قدرت و شعور خارج از وجودشان ظاهرتر مى شود.

مؤمن به قدر ايمان خود، ابتلاء و زحمت دارد. كسى كه مؤمن نيست، احساس مسئوليت ندارد. بى خيال، بى توجه به مردم و به بنى نوع خود، مثل حيوانات زندگى مى كند. اين شعر در اصل داراى معنايى دقيق است و بيان مقام عالى بندگان خاص خداوند و خدمتگزاران حقيقى بشر است كه از صفات آنها، ايثار و برگزيدن ديگران بر خود و قبول صدمات در راه خدمت به جامعه و هدايت بشر و نجات ضعفا است.

به جهان خرم از آنم كه جهان خرم از اوست عاشقم بر همه عالم كه همه عالم از اوست

در حديث شريف صحيح است:

«أَوْثَقُ عُرَى الْإِيمَانِ الْحُبُّ فِى الله وَ الْبُغْضُ فِى الله»(1)

محكم ترين دستگيره هاى ايمان، دوست داشتن در راه خدا و دشمن بودن از براى خدا است.

«هو باين من خلقه محيط بما خلق علماً و قدرة و احاطة و سلطاناً».(1)

اعتبار نفس آن، اطلاق قادر بر خدا مى شود ولى رازق و خالق اطلاق نمى شود و در اسماء افعال، اين شعر صادق است:

عباراتنا شتى و حسنك واحدو كل الى ذلك الكمال يشير

است كه اين تسميه، سابقه لغوى و استعمال اهل لغت داشته باشد.

به اشياء به نحوى كه از آن فساد و خلاف عقل و محالى، مثل اتحاد يا فاعل و قابل بودن ذات به وجهى از وجوه لازم نشود، از غامض ترين مسائل فلسفى شمرده است كه كمتر كسى است به فهم آن راهى پيدا كرده و قدمش در اين راه نلغزيده باشد، حتى شيخ الرئيس ابوعلى سينا و شيخ اشراق و ديگران. پس بايد در كيفيت تعلق علم خداوند به اشياء، وارد نشويم كه ادراك آن بر ما ناممكن است. بلكه در شناخت حقيقت علم بشر و كنه و ارتباط عالم با معلوم نيز مسائل غامضى مطرح شده كه برخى از آنها تا حال براى بشر، جوابش معلوم نشده است.

مترلينگ) اظهار كرده باشد حتى در شعر معروف از خيام، نيز اين شبهه مطرح شده است به يك رباعى كه بيت دومش اين است:

مى خوردن من، حق ز ازل مى دانست گر مى نخورم، علم خدا جهل بود

و خواجه در جوابش سروده:

اين نكته نگويد آن كه او اهل بودزيرا كه جواب شبهه اش سهل بود

علم ازلى علت عصيان گفتن نزد عقلا ز غايت جهل بود

ولى اجمالًا عرض مى شود كه علم خداوند متعال به افعال و اعمال بندگان هرگز سبب جبر و سلب اختيار از بندگان نمى شود؛ چون خداوند علم دارد كه بندگان با اختيار خود فلان فعل يا عمل را انجام مى دهند، نه اين كه چون خداوند علم دارد، پس انسان نيز جبراً همان فعل را در خارج واقع مى سازد!

از سوى ديگر علم از جنس آگاهى و دانايى است و بديهى است كه آگاهى و دانايى نسبت به امرى موجب انجام شدن آن نمى شود. آيا شما وقتى مى دانيد كه مثلًا دو ساعت ديگر به مكانى خواهيد رفت، صِرف دانستن، موجب انجام جبرى آن مى شود و شما ديگر اختيار اين كه به آن مكان نرويد را نيز نداريد؟!

از جهت سوم، وجود اختيار يك امر وجدانى است كه هر كس با وجدان خود آن را درمى يابد كه نسبت به يك فعل دو حالت دارد: انجام دادن و نيز انجام ندادن آن و هرگز نسبت به آن مجبور و بى اختيار نيست.

بنابراين انكار اختيار، انكار يك امر بديهى و روشن است و اين انكار، موهومى بيش نيست و بهتر است براى كسب معرفت به كتب مذكور در اول جواب و ساير كتبى كه از بزرگان علماء شيعه است مراجعه نماييد، نه اين كه از به اصطلاح فيلسوفانى مثل شخص مزبور كه مسلمان نيستند و هيچ گونه آگاهى از معارف دين مبين اسلام ندارند كسب نماييد كه موجب تشويش و ورود شبهه به ذهن

ص: 56

شما درباره عقايد حقّه دينى مى شود.

الهى كه همه موجودات را فراگرفته و قابل شمار نيست اندكى را ببينيد و از تسويلات شيطانى رهايى يابيد.

شكى نيست كه

ظَهَرَ الْفَسَادُ فِى الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيدِى النَّاس 81] اختلاف طبقات و تبعيض ها و افكار خرافى و گناه و معصيت ها فراگير شده و در چنين فضايى كه بشر براى خود به وجود آورده تنفس بسيار مشكل شده و نور عقل و فهم صحيح بدون هم نشينى با اهل ايمان و علماء ربّانى دست خوش ضعف و كم سويى مى شود و انسان را به مهلكه و خطرات عظيم مى كشاند.

انسان با ايمان به نور ايمان، با فقر و محروميت ها نيز در طاعت الهى سستى نمى كند و آنچه از بدبختى هاست، از ناحيه رفتار و روش هاى خود مردم است كه اطاعت و راهنمايى هاى الهى را رها نموده و به سليقه خود رفتار مى كنند و اين از جهات فردى و اجتماعى مصيبت هاى غيرقابل جبران براى همگان فراهم مى آورد، ولى در عين حال قوت ايمان در مؤمنين ايشان را در صراط مستقيم پايدار نگه مى دارد.

يكى از علل اين كج انديشى ها، جهل و نادانى است كه انسان جاهل بسيارى از حوادث را- كه بسا عين مصلحت او باشد-، شر و ضرر براى خود مى شمارد. بدنگرى به پيش آمدها، بيمارى خطرناك روانى است كه استراحت و آرامش را بر شخص حرام مى نمايد و عكس آن، نيك نگرى از بهترين حالات روحى است كه شخص با آن، آرامش خود را حفظ مى كند و براى هر پيش آمد به ظاهر بد هم، تفسيرى خوب دارد و اين درس بزرگ مكتب قرآن، او را همواره بدون اضطراب و با اعتماد تمام و قوت قلب نسبت به حال و آينده مى سازد:

وَ عَسى أَنْ تَكْرَهُوا شَيئاً وَ هُوَ خَيرٌ لَكُمْ وَ عَسى

ص: 62

أَنْ تُحِبُّوا شَيئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللهُ يعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ 82]

و اما شما برادر عزيز توجه داشته باشيد كه خداوند متعال چقدر به شما نعمت داده است؟ مگر مى توان نعمت هاى خدا را شمارش نمود؛ نعمت عقل، ايمان، سلامتى، ولايت اهل بيت عليهم السلام، سلامتى پدر و مادر، سلامتى ارحام و اقوام و ...؟ شما فقط كمبودها را نبينيد، شايد آن هم به مصلحت شما باشد. البته لازم است انسان تلاش كند و

وَأَن لَّيسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى 83] در هر حال بنده هم براى شما دعا مى كنم آنچه خير است خداوند متعال به شما عنايت فرمايد.

هر كدام رنگ و بو و زيبايى خود را دارند يا ميوه ها هر كدام طعم و مزه خاص دارند؛ يكى شيرين است و يكى تلخ و ... همه سنت و نظامى دارند، حيات و رشد دارند ولى اگر به واسطه بعض عوارض و اتفاقات در نظم آنها اختلالى پيدا شود، مثلًا كشاورز يا باغدار كوتاهى كند، درخت چنان كه بايد رشد نمى كند. انسان و حيوان نيز از اين وضعيت مستثنى نيستند، هر كجا كمبود يا نقصى پيدا شد، به علل خاصى است، مثلًا اعمال والدين بسا در چگونگى تكوّن جنين اثر مى كند و خبط و اشتباه آنها با اتفاقات مختلف مانع از كمال موجود مى شود و اين از خواص عالم طبيعت و تكميل و تكامل و اسباب مختلف است غير از اين باشد، عالم اين عالم نمى باشد. در اينجا نكات و مطالب ظريف و دقيق، بسيار است كه در درك آنها آشنايى با علوم بسيار لازم است. اجمالًا معايب و كمبودها توجيه دارد و كمبودها كه نيست و عدم است آفريده نيست؛

هر چيز كه هست آن چنان مى بايدآن چيز كه آن چنان نمى بايد نيست

است. جواب اجمالى كه در اينجا مى توان داد و تفصيل آن در كتب مفصله است اين است كه، تكوين فرزند مثل پيدايش هر موجود ديگرى نيازمند زمينه ها و علل متعددى است كه در صورت كامل شدن آنها خداوند فرزندى تام الخلقة و سالم عطا خواهد فرمود و در صورت نقصان هر يك از آنها، ممكن است كه فرزند ناقص الخلقة متولد شود، مثل هر موجود ديگرى كه در صورت نقصان در علل و زمينه ها ممكن است ناقص به وجود آيد.

در هر صورت فرزندى كه نقصى در اعضا دارد در برابر صبر بر مشكلات و تنگناها داراى اجر و ثواب خواهد بود و خداوند هم تكليفى بيش از آنچه كه در توانش هست از او نمى خواهد و او نيز مانند ديگران مى تواند سعادتمند باشد.

با در نظرگرفتن اين مطلب كه خداى سبحان، صلاح و فساد بشر را بهتر از خود او مى داند مى توان گفت كه اين نقص در خلقت براى اين شخص مصلحتى دارد كه در سلامت او براى او نبوده است.

هر چيز كه هست آن چنان مى بايدو آن چيز كه آن چنان نمى بايد نيست

والبته اين نسبت به امورى است كه به عالم اختيار بشر، ارتباط پيدا نكند، چون در اين عالم بسيارى از امور در مسير تصرفات و مداخلات بشر قرار مى گيرد، و چون بشر جاهل است، زشتى هايى كه بايد آنها را واقعى دانست پيش مى آمد و بسا همان افرادى كه زشت پرورش مى يابند به واسطه همان تصرفات جاهلانه خودشان يا پدر و مادر و حتى ديگران واقع مى شوند.

به هر حال، موضوع در اصل از اسرار خلقت است و تأمل و تفكر در آن موجب مزيد معرفت و بصيرت است:

چنان داده نگارش اين جهان راكه به هرگز نيامد زان گمان را

از او عالم شود انسان منظم كه نه در آن زياد و نه در آن كم

در عين حال، يكى از اسرار بزرگ خلقت، تفاوت بسيار و بى شمارى است كه در مخلوقات است. بايد توجه داشت، تفاوت انواع و افراد اگر نباشد، عالم خلقت از نظام مى افتد.

بندگان ندارد تا خلاف عدالت عمل كند و خداوند عالم به غيب و آينده است و بشر، عاجز از درك اسرار عالم و آينده و غيب است و اگر خداوند در آينده چيزى را كه خيال كند به خاطر نداشتن آن در حق او مضايقه و ظلم شده به او نشان دهد، فهمد كه كار بر طبق عدل بوده است، مثلًا اگر كسى كه فرض كنيد مسجد را نديده، چنانچه مسجد را به او نشان دهند ممكن است اشكال كند و بگويد اين ساختمان ايراد دارد. اطاق به اين بزرگى به چه درد خورد و اينجا آشپزخانه ندارد و توالت ندارد و درب آن نيز بزرگ است و از اين قبيل اشكالات، در حالى كه اگر به او بگويد اينجا منزل و جاى زندگى نيست و براى نمازخواندن جمعيتى زياد و ورود هيئت ساخته شده و بايد به همين شكل باشد قانع شود و فهمد كه ساختمان ايرادى ندارد و خود او در تشخيص، اشتباه كرده است.

و خلاصه محيط، ممكن است از راه راست منحرف شود و به منجلاب گمراهى سقوط كند. بلى، اگر پدر و مادر مؤمن باشند و نيز آداب اسلامى را- كه در كتاب حليةالمتقين آمده است- هنگام بچه دارى رعايت كنند و بچه را بعد از تولد با محبت اهل بيت عليهم السلام تربيت كنند، اين خودش به عنوان يك عامل مهم ولى نه تمام سبب براى سعادت و خوشبختى فرزند محسوب مى شود، از آن طرف هم اگر فرد تحت القائات گمراه كننده اطرافيان و محيط باشد، اين خودش يك عامل مهم ولى نه تمام سبب، براى شقاوت و بدبختى فرد مى باشد.

بنابراين هر فرد مسلمانى بايد بدون در نظرگرفتن سخنانى، مثل سخن مرقوم در سؤال، به وظايف و تكاليف شرعى خود عمل كند كه ان شاءالله در دنيا و آخرت رستگار و سعادتمند خواهد بود.

خود را تا هر كجا ممكن باشد مى بيند و كاينات گوناگون كه در آن كوه و پيرامون و اطراف آن هستند و حساب و شمارشان را جز خدا كسى نمى داند و به زمين و آسمان و ماه و مهر و ستارگان مى نگرد و معلوم نيست چه ادراكى و چه بينشى دارد، مى تواند در كل اين عوالم اظهار نظر كند و قواعد و نظامات آنها را از جهت بود و نبود و اختلافات زير سؤال ببرد؟! و اگر اين گنجشك بر درخت بزرگى كه ميلياردها برگ دارد نشسته باشد، مى تواند از تفاوت هاى برگ هاى اين درخت و پرونده وجود و پيدايش هر كدام و علت كوچك بودن يك برگ و بزرگ بودن يك برگ ديگر چيزى بگويد و اصلًا براى او اختلاف صورت و شكل اين برگ ها كه در واقع همه از هم مشخص مى باشند قابل درك باشد، مى تواند به سرّ اختلافات آنها، به كم و زياد آنها اعتراض كند؟!

بشر هم مى تواند در گزارش هاى تكوينى اين عالم ايراد و اعتراض كند و در علت و فلسفه تفاوت هايى كه در اين عالم وجود دارد و به طور قطع از عددى از يك تا نه كه صد صفر و هزار صفر جلوى آن بگذاريد بيشتر و بيشتر است و چگونگى آنها و اين بودن و آن نبودن هر يك حرفى بزند يا در يكسان بودن و نبودن آنها چرا بگويد؟! اين بشر كه در ميان اين كاينات بى شمار و اين اوضاع پر از تفاوت و فاصله و جدايى ها و همگونى ها خودش از ذرّه كمتر است و همان طور كه امام صادق عليه السلام فرمود: اگر سوزنى در چشم او فرو رود نابينا مى شود و دل او را اگر پرنده كوچكى بخورد سير نمى شود مى تواند در حقايق و اسرار ما سوى الله حرف بزند كه چرا اين، چنين است و آن، چنان؟! بگويد چرا هندوانه با آن بزرگى محصول آن بوته و گياه كوچك و ناتوان است و گردو با آن كوچكى ميوه درختى تنومند و بزرگ است؟! چرا ميكروب ها و ژن ها فعال اند؟! و چرا بوى اين موجود روح افزا و نشاطبخش است و آن ديگرى بد بو و نفرت انگيز است؟! اين موجود اين رنگ را دارد و آن ديگرى به رنگ ديگر؟! اين

ص: 69

تلخ است و آن شور و آن ديگرى شيرين؟!

در اين ميان، بشر، اين موجود به ظاهر بسيار كوچك و در باطن بسيار بزرگ وظيفه اش اعتراض نيست. بايد اين مسير به ظاهر غير متناهى كاينات را تا آنجا كه مى فهمد بپيمايد و تماشا كند و از آن بهره بگيرد، از تضادها و اختلافات عبرت بگيرد و همه را لازم بداند و

جهان چون چشم و خال و خط و ابرو است كه هر چيزش بجاى خويش نيكو است

ببيند. هم آن كودك شيرخوار كه در دامن مادر مى ميرد، و هم آن سالمند صد و بيست ساله را، همه را اعضاء و اجزاء لازم اين عالم بشناسد؛ اين سالمند بايد امتحان بدهد، بايد از استعداد خود بهره بگيرد و اگر هر طور ديگر باشد اين دستگاه بزرگ خلقت ناقص مى شود. كمال آن به همين است كه هست؛

هر چيز كه هست آن چنان مى بايدو آن چيز كه آن چنان نمى بايد نيست

اين نبايد آن چنان باشد كه نيست. عالم تكوين، سراسرش حكمت و قدرت و مشيت و نظام است. عالم تشريع نيز همان جلوه عالم تكوين را دارد كه همه احكام و قوانين و نظام عقاب و عذاب و ثواب همه تحت سير حكمت الهى است؛ نه يزيد بن معاويه مى تواند بگويد چرا من خلق شده ام و چرا در كودكى سقط نشدم، و نه حضرت امام حسين عليه السلام مى فرمايند كه چرا شمر و يزيد، مثل هزاران ديگر در كودكى نمردند تا جنايات عاشورا پيش نيايد؟ اصلًا اين عالم همين است و بايد همين باشد. بشر بايد عالم تكوين را به سير خود واگذارد و در آن تصرفات مجاز بنمايد؛ از آب و هوا و خاك و نور و خواص اشياء استفاده كند. زراعت كند، توليد داشته باشد، صنعت گر باشد و در عالم تشريع و امر و نهى و احكام و هدايت هاى وحيانى مطيع باشد تا به كمال برسد و غير از اين، هر راه ديگرى برود سفيهانه است. او عضو اين عالم است نه صاحب اين عالم.

ص: 70

مديريت كل عالم با صاحب آن است و به تقدير او است:

وَالشَّمْسُ تَجْرِى لِمُسْتَقَرٍّ لَّهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ 84] بايد جوانب آموزنده عالم را تحت مطالعه قرار دهد و روى زيباى آنچه را تضاد مى بيند تماشا كند. خودش را ببيند كه مى تواند با نردبان علم و تفكر و امتحانى كه برقرار است تا كجاها بالا برود و به خود بگويد:

تو را ز كنگره عرش مى زنند صفيرندانمت كه در اين دامگه چه افتاده است؟

كتاب خلقت را بخواند و از راه تسليم و براى مزيد معرفت و پى بردن به مطالب بيشتر، آن را تفسير نمايد.

باز مى دارد و اگر شر و سختى و فقدان و فقر عام نباشد، عالم متلاشى مى شود. در هر دو صورت، همه وجدانيات و فضايل از بين مى رود و خصائص عجيبى كه در بشر است به هدر مى رود و ظاهر نمى شود.

همه ظواهر عالم، ظواهر تعطيل و ركود و توقف و انحطاط و انقراض مى گردد. تدبير و تصرف بشر و جلب منفعت و رفع مفسده و ضرر و صبر بر مكروه و احسان محسن و رحم به ضعيف و همكارى و محبت و شيرينى صداقت و امانت و همه ى آنچه كه در اين عالم با اين نظام و برنامه مطلوب بشر است ظاهر نمى شود و اين فضائل- كه شخصيت بشر به آنهاست- در معرض ظهور و بروز واقع نمى شود. منافع و وجدانيات نعمت و مضار و زيان ها، موجب ترقى و بروز كمالات است. در مصائب و شدائد و متاعب، نبايد فقط نظر به موضوع معين و مصيبت خاص در وقت معين داشت، بلكه بايد همه ى حوادث را با هم بررسى كرد تا حكمت هاى كلى اين نفع و ضررها معلوم شود و معلوم شود كه نظام اكمل همين است كه هست و بايد بشر در عرصه اختيار و با استفاده از هدايت عقل و شرع و وحى و نظر در آيات خدا و عجايب خلقت و نظام حاكم بر كل جهان و انواع و اصناف و اجزا و افراد، از اين موقعيت استفاده نمايد.

ص: 72

اولًا اعتبار كافى ندارند، و ثانياً دلالت بر اين دارند كه بعضى به واسطه سوابق خود و اين كه طرف آنها منافق يا كافر بودند توقع داشتند يا چنان مى دانستند كه در مورد منافق و كافر- اگرچه مسأله نزاع مالى باشد- نبايد محكوم شوند و خدا براى اعلام اين كه اين توقع و انتظار بى جا است وحى فرمود تا بدانند كه جاى گله نيست و بايد پيغمبر صلى الله عليه و آله در حق هر كس باشد حكم به حق كند.

كتب مفصله ذكر شده است. از جانب ديگر، هر نبى و پيامبرى داراى لقب خاصى بوده است، مثل حضرت موسى كه كليم الله بوده و مثل حضرت ابراهيم كه خليل الله بوده و حضرت محمّد صلى الله عليه و آله كه حبيب الله بوده اند و اين لقب دليل بر برترى نيست و بالاخره اين كه برترى رسول مكرم صلى الله عليه و آله بر جميع انبياء و اولياء طبق روايات وارده و قرائن و شواهد از جمله متن و نص دين، مثل آيه

ثُمَّ دَنا فَتَدَلَّى فَكانَ قابَ قَوْسَينِ أَوْ أَدْنى 87] كه دلالت بر نهايت قُرب ممكن با خداى تعالى براى آن حضرت دارد و مشهور است كه جبرئيل عرض كرد:

لَوْ دَنَوْتُ أَنْمُلَةً لَاحْتَرَقْتُ 88]

گفت بيرون زين حد اى خوش فرمن گر زنم پرى بسوزد پر من

و از روايات معتبرى كه سنى و شيعه روايت كرده اند، روايتى است كه از آن حضرت پرسيده شد: در شب معراج، خدا با چه لهجه و صوتى تكلم كرد؟ جواب فرمود:

«خاطبنى بلغة على بن ابى طالب».(1)

- كه درخواست معجزه مى كنند- مى فرمايند: من هم بشرى هستم، مثل شما و به اسرار غيب آگاه نيستم. اين تناقض چگونه حل مى شود؟

ج. هم شيعه و هم سنى و هر مسلمانى معتقد است كه پيغمبر صلى الله عليه و آله معجزات متعددى داشته اند. علاوه بر قرآن مجيد- كه معجزه باقى و جاودان رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى باشد و تا امروز و روز قيامت اعلام

وَإِن كُنتُمْ فِى رَيبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ 90] برقرار و همه بشر تا روز قيامت از آوردن مثل آن عاجزند- معجزات بسيار ديگرى هم از آن حضرت صادر شده كه در معتبرترين كتب تاريخ ضبط شده است. در كتاب شريف منتهى الآمال مرحوم حاج شيخ عباس قمى رحمه الله در احوال حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله چنين آمده است: «بدان كه از براى حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلّم معجزاتى بوده كه از براى غير آن حضرت از پيغمبران ديگر نبوده و نظير معجزات جميع پيغمبران از آن حضرت به ظهور آمده است و ابن شهر آشوب نقل كرده كه چهار هزار و چهارصد و چهل بوده معجزات آن حضرت، كه سه هزار از آنها ذكر شده است.» براى اطلاع بيشتر به كتاب هاى معتبر تاريخ و حديث از شيعه و سنى مراجعه نماييد.

برترى را بر پايه تقوى مى داند كه از بدو ظهور اسلام تاكنون و از اين به بعد هم همين طور است، يعنى فرد آزاد اگر تقوى نداشته باشد فضيلتى ندارد و غلام و كنيز اگر اهل تقوى باشند، صاحب فضيلت هستند و بر فردى كه تقوايش كمتر باشد، فضيلت دارند؛ و اين ربطى به وجود اشخاصى به نام غلام و كنيز كه خريد و فروش مى شده اند ندارد، يعنى همان غلامِ در معرضِ خريد و فروش اگر متقى باشد بر فرد آزاد بى تقوايى كه قابل خريد و فروش نيست برترى دارد.

اين خريد و فروش منشأ فضيلت يا عدم فضيلت نيست، بلكه شأنى از امور مربوط به امور مالى دنيوى است كه نظر به مصالح و اوضاعى كه در آن عصر بوده، لغو نشده است، ولى اصلاحات اساسى در آن به عمل آمده و زمينه هاى متعدد بر حسب آيات قرآن مجيد و روايات براى آزادشدن غلام و كنيز قرار داده شده است و از عبادات مهم، آزادكردن غلام و كنيز است. حتى زيد بن حارثه كه يكى از شخصيت هاى بزرگ و افضل از بيشتر صحابه است، غلامِ آزادشده ى پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى باشد.

در هر حال، روايات در اين باب، يقين بخش نيست و چون متواتر نيست از اظهار نظر قطعى معذورم.

نيرنگ و نفاق معارضه مى كردند و آنچه از جانب آنها ضربت به اسلام وارد مى شد، بسيار بيشتر و گسترده تر از معارضان رسمى و مشركان و بت پرستان بود؛ بت پرستان مخالفت خود را پنهان نمى كردند و علناً جنگ هاى متعددى عليه اسلام و مسلمانان بر پا مى كردند، اما يهود در خفاء با توطئه ها و تحريك مشركان و بت پرستان و وعده همراهى با آنها، بت پرست ها را بسيج مى كردند و به آنها دلدارى مى دادند و حتى مى گفتند: بر حسب كتاب هاى ما اين نهضت شكست مى خورد؛ شما مقاومت كنيد كه پيروز مى شويد.

خلاصه بر خلاف انتظار- با اين كه به اصطلاح، اهل كتاب بودند- به بت پرست ها مى گفتند: دين شما از دين اسلام كه توحيد ناب بود بهتر است؛ بى شرمانه شرك را بر توحيد برترى مى دادند. اين كه بت پرستى و بت پرستان را بر خداپرستى و مسلمانان ترجيح مى دادند چيز كمى نبود. قرآن، اين برنامه ى خصومت بسيار شديد را در سوره نساء بيان مى فرمايد:

أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبًا مِّنَ الْكِتَابِ يؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُواْ سَبِيلًا(1) قرآن هم مخاطبان خود را به تعجب مى اندازد كه نمى بينى اينها با اين كه نصيبى از كتاب داده شده اند كه بايد از پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و دعوت توحيدى او حمايت كنند، مى گويند: اينها (بت پرست ها و مشركان) بر آن خداپرستان و موحدين كه به پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله ايمان آورده و موحد و يكتاپرست شده اند برترى دارند.

حاصل اين كه فتنه يهود و توطئه هاى آنها عليه اسلام و خيانت هاى متعددى كه

ص: 82

كردند و عهدشكنى هايى كه پيش گرفتند، خطر بسيار عظيمى براى اسلام و مسلمين و آن دعوت ناب و پاك نوپا بود. آنان در عين حال كه كفار را تشويق به مقاومت مى كردند و آنها را در ضديت با اسلام مجهز مى نمودند، هدف ديگرى كه داشتند سيطره بر كل منطقه بود كه با اين توطئه ها هم به گمان خود مسلمان ها را از ميان بر مى داشتند و هم بت پرستان و مشركان را ضعيف و تحت الحمايه خود قرار مى دادند. قرآن، عداوت شديد يهود را با مؤمنان اين گونه بيان مى فرمايد:

لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِّلَّذِينَ آمَنُواْ الْيهُودَ ...(1) نقش بنى قريظه در اين فتنه ها و براندازى كامل اسلام و مسلمانان بسيار حساس بود و نه فقط از نظر شخص رسول الله صلى الله عليه و آله مخفى نبود، بلكه بر مسلمان ها نيز آشكار شده بود كه اينها هميشه سرّى و پنهانى خيانت مى كنند و از پشت به مسلمان ها خنجر مى زنند.

مسلمان ها ديگر مجامله و مسامحه با آنها را نمى پذيرفتند و حلم و بردبارى پيغمبر درباره آنها بر ايشان گران بود؛ اينها تا باشند و هستند فتنه ها خاموش نمى شود و جامعه نوپاى توحيد به امنيت و آرامش نمى رسد؛ بايد قلع و قمع شوند.

نبايد بيش از اين، چشم از خيانت هاى يهود فرو بست. شخص حضرت رسول صلى الله عليه و آله شايد از اين كه از آنها مى خواست به امر خود حضرت تسليم شوند، مى خواست به اين تسليم ظاهرى آنها جواب مثبتى بدهد تا كار به حكمى كه خود يهود به حكمش گردن نهادند و حكم مورد انتظار همه را صادر كرد منتهى نشود از آنها مى خواست كه به حكم او تسليم شوند، اما آيا باز هم تعصب و كينه يهود از مسلمانان كار خود را كرد. آنها مى دانستند كه به هر كس حكميت بدهند، حكمش تار و مار كردن اين گروه و برقرارى امنيت در منطقه هست و نسبت به سعد بن معاذ احتمال موافقت و مسامحه مى دادند. پس او را حَكَم قرار

ص: 83

دادند و او هم مى ديد كه بايد سران فتنه از سر راه برداشته شوند. اجمالًا آنچه مسلّم است افرادى كه توطئه گر بوده و مى توانستند اين رشته توطئه را ادامه دهند به حكم سعدبن معاذ اعدام شدند، ولى اين خصوصيات كه اينها چند نفر بودند و فقط كسانى از آنها را كه مى توانستند اسلحه بردارند و با مشركان همكارى كنند يا از سران فتنه بودند اعدام شدند يا همه مردهاى بالغ آنها حسب حكم سعد اعدام شده باشند و اين كه چه كسى آنها را اعدام مى كرده و همه افراد مسلمان به سهم خود وارد بودند يا به صورت ديگر اين تفصيلات، همه خبرِ واحد است و ثابت و قطعى نيست و شايد كه در بيان آن نقل كنندگان- كه به زعم خود مى خواستند خذلان يهود را بيشتر بگويند- مبالغه كرده باشند و اين احتمال به نظر اينجانب و هر محقق در تاريخ بعيد نيست و تفاصيل را نمى توان ثابت دانست و طبق آن نظر داد. خداوند متعال بشريت را از فتنه هاى يهود، مخصوصاً صهيونيسم در اين عصر هم محافظت فرمايد و دنيا و اقتصاد دنيا و سياست دنيا را از شر فتنه هاى آنها حفظ فرمايد.

عليهم السلام به بزرگى ياد نمايند و از طرف ديگر از خداوند متعال مى خواهيم درجه و رتبه آنان در آخرت بالاتر شود كه هر چه رتبه آنان بالا رود براى امت آنان فايده بيشتر دارد. البته از نظر ظاهرى هم صلوات آثار زيادى دارد كه در كتب ادعيه و روايى ذكر شده است، مثلًا اگر كسى صد مرتبه صلوات يا بيشتر بگويد و متوسل به آن بزرگواران شود، اميد است به حاجت خود برسد و يا در روايات داريم اگر كسى در دعاهاى خود اول و آخر صلوات بفرستد و در ميان حوائج خود را بخواهد خدا حاجت او را برآورده مى كند. مسلمانان بايد با شعار صلوات، احساسات و افتخار خود را به مسلمان بودن به هويت اسلامى اعلام نمايند.

نگار من كه به مكتب نرفت و خط ننوشت به غمزه مسأله آموز صد مدرّس شد

ج. در پاسخ به اين سؤال لازم است نخست يك بخش مهمّ از تاريخ زندگى حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله را دقيقاً تحت مطالعه قرار دهيم تا بدانيم ازدواج هاى آن حضرت با زنان متعدد بر اساس فشار غريزه جنسى و براى كامجويى غيرمتعارف نبوده و در اين جهت در حداقل و تحت الشعاع مطالب و مسائل سياسى و اجتماعى و اخلاقى بوده است، و به عبارت ديگر آن مسائل، اصل، و موضوع زناشوئى، مثل فرع بوده است. در عين حالى كه معاشرت به معروف آن حضرت با همسران و اخلاق او در خانواده در عالى ترين سطح قرار داشته و الگو و نمونه و مورد تأسى است، اما برحسب اقتضاى طبيعت، قوت و تحريك و تهييج غريزه جنسى در جوانى است و در اين بخش است كه در ازدواج و اختيار همسر، غرض اصلى بيشتر اگر گوييم همه اشباع غريزه جنسى در كاملترين وجه ممكن است. در اين بخش كه از رسيدن به سن بلوغ آغاز مى شود، قوت و حدّت آن روزافزون مى گردد و در سن بيست تا بيست و پنج و سى در كمال ظهور است.

در اين بخش از زندگى پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلّم هيچ كارى كه نشان بدهد آن حضرت صرفاً در مقام اشباع غريزه جنسى باشد، ظاهر نگشته و در نهايت متانت و وقار و اعتماد به نفس، عمل فرموده است. و ازدواج هاى ديگر در بخش دوم و بلكه سوم عمر آن حضرت واقع شده است.

پيغمبر صلى الله عليه و آله در سن 21 سالگى يا 25 سالگى با همسرى كه با او فاصله سنى داشت و او هم در وقار و عفاف، بى همتا بود با وجود آن تفاوت سنى، ازدواج فرمود و اين همسر، حدود 25 سال، تنها همسر آن حضرت بود و ازدواج هاى ديگر آن حضرت، پس از سن بيش از 50 سالگى- كه غريزه جنسى دوران كاهش و ضعف را سپرى مى نمايد- واقع شده است. از سوى ديگر در

ص: 87

عرف آن زمان ازدواج زنان و دختران در سنين پايين تر متداول بلكه مورد استقبال و علاقه خانواده دختر بود و بسا توقع و انتظار داشتند و اين كه سن مرد با دختر تفاوت زياد داشته باشد اصلًا عيب نبود، خصوصاً اگر ازدواج تحت روابط خاص، مثل پيوستگى دو قبيله و دو خانواده با هم و جهات ديگر قرار مى گرفت و در اين شرايط ازدواج مرد هفتاد ساله هم با دختر نه ساله مطلوب بود.

حضرت رسول صلى الله عليه و آله بعد از حضرت خديجه با سوده بنت زمعه كه زنى سالمند بود ازدواج كرد، و ازدواج با عايشه بر اساس همان شرايط خاص بود، چنان كه با حفصه دختر عمربن الخطاب نيز ازدواج حضرت بر اساس يك انتخاب جهت مديريت خانه و بانوى منزل نبود. وقتى حفصه شوهرش را از دست داد؛ بر عمر بن الخطاب تحمل نفقه او به واسطه فقرى كه داشت سنگين بود، به همين سبب به عثمان پيشنهاد ازدواج او با دخترش را داد، عثمان قبول نكرد. از ابوبكر هم خواهش كرد او هم نپذيرفت. اين جريان را به حضرت عرض كرد و از آن دو گله كرد، حضرت او را به همسرى پذيرفتند كه در واقع فقر عمر، بر او سنگينى ننمايد.

اين ازدواج ها تحت شرايطى بوده كه بسا بعض آن شرايط بر ما مجهول باشد. به هر حال مطلبى كه در ازدواج با عايشه مطرح نبوده و بر هر محقق در تاريخ و سيره رسول اكرم صلى الله عليه وآله معلوم است كه اين طور نبوده كه پيغمبر صلى الله عليه و آله خواسته باشند جهت اشباع غريزه و التذاذ جنسى با دخترى ازدواج كرده باشند، اصلًا و ابداً اين نبوده است و اين برنامه را ابوبكر و خاندانش استقبال كرده و قطعاً اظهار ميل و علاقه كرده اند كه به اين وسيله با خاندان رسالت و نبوت بپيوندند و به اين اميد كه حضرت از او صاحب فرزندى بشوند كه به مقصود نرسيدند.

ص: 88

پس از اين مطالب تذكر مى دهم كه اين توضيحات به عنوان كسى است كه فقط با قطع نظر از نبوت و رسالت و ايمان به آن حضرت، سيره و زندگى آن حضرت را بررسى مى نمايد و الّا از نظر يك مسلمان، اعمال و رفتار پيغمبر صلى الله عليه و آله تحت عنايت خاص الهى بوده و در مسير مقاصد بزرگ و مأموريتى كه داشته انجام شده است. جايى كه اميرالمؤمنين عليه السلام آن حضرت را اين گونه توصيف مى نمايد كه از هنگام ولادت در تمام مراحل تحت عنايات خاصه الهيه بوده است و هر چه بر آن حضرت گذشته و از او صادر شده است، برنامه اش تنظيم خدايى داشته است، جواب اين سؤالات معلوم و جاى سخن و ايراد نيست.

مَظْلُومٍ لَأَلْقَيتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا وَ لَسَقَيتُ آخِرَهَا بِكَأْسِ أَوَّلِهَا»(1)

اين عبارات طلايى و روح بخش نشان مى دهد كه در عين حال كه اين نظام الهى است و على عليه السلام به نصب و تعيين خدا حاكم است، مردمى است و نظامى از آن پاك تر نيست.

جهت عام و خاص و اطلاق و تقييد و الفاظ مشترك و معنوى و منطوق و جهات مختلف ادبى، مدلولش مورد احتمالات متعدد و استظهارات مختلف واقع مى شود كه ترجيح اين احتمالات ولو دو احتمال باشد بر ديگرى، بدون رجوع به مفسر معصوم و منصوص، جايز نيست.

ج. هر كسى كه اهل ظلم باشد، خداوند او را در قرآن لعنت فرموده است، مخصوصاً اگر به اهل بيت پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله ظلم كرده باشد، و اگر در موردى، لعن علنى موجب فتنه و تلف نفس باشد يا آثار سوء ديگرى داشته باشد، بايد خوددارى كرد اما ناسزاگفتن به الفاظ ركيك (غير از لعن) سزاوار نيست.

اين آيه شريفه تا روز قيامت اعلام مى كند (على هو الهادى، على هو الهادى، على هو الهادى)، و امّا آيه شريفه:

وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَينَا إِلَيهِمْ فِعْلَ الْخَيرَاتِ ...(1) در مورد پيامبران، اين جعل نسبت به مثل آنها و ائمه عليهم السلام هم به حسب نظامى است كه در كل عالم مقرر است و هم عنايات الهيه نسبت به آن بزرگواران است، و آيه شريفه:

وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يدْعُونَ إِلَى النَّارِ(2) درباره كفار هم نسبت آن به خدا به مناسبت اين است كه كل عالم خلقت با نظم و نظامى كه دارد، خلق خداست، و هم از جهت سلب عنايات خاصه و توفيقات از اين كفار است. اين مسأله، شرح مفصل و معانى بلندى دارد كه در اين مختصر، مجال بيان بيشتر از اين نيست.

وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِى الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يرِثُهَا عِبَادِى الصَّالِحُونَ 104] و آيات متعدد ديگر.

به علاوه در قرآن مجيد چنان كه گفته اند گاه بعضى آيات، لفظش عام و مصداق يا مراد از آن خاص است، مثلًا براى مثل اين آيه:

أَفَمَن يهْدِى إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يتَّبَعَ أَمَّن لَّا يهِدِّى إِلَّا أَن يهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيفَ تَحْكُمُونَ 105] مصداق براى من يهدى الى الحق غير از اميرالمؤمنين و ائمه تا حضرت مهدى عليهم السلام نيست.

به اين صورت، معرفى اشخاص با بيان وجه آن از تصريح به اسم كمتر نيست، چنان كه من لايهدى الى ان يهدى نيز در برابر ائمه عليهم السلام، مثل اميرالمؤمنين عليه السلام مصداق آن سه نفر و ساير ملوك بنى اميه و بنى عباس و مخالفان ائمه عليهم السلام مقصود است. خلاصه اين كه، موضوع در كمال وضوح است.

تشيع كافى است. ولى ولايت تكوينى و تصرف آنها در امور تكوينى، بر حسب معجزات متعدد ثابت است، چنان كه عالم بودن آن بزرگواران به علوم لدنى يعنى من جانب الله، نيز ثابت و محقق است.

مرتبه ضعيف قرار دارد كه آگاهى او از مفاسد مترتب بر آن ضعيف و در حدّ معين و علمى نيست كه بازدارنده باشد، ولى بعض ديگر صاحب مراتب بالاتر هستند كه گاه علم و اطلاع آنها بازدارنده مى شود و در بعض موارد مؤثر نمى گردد.

هر چه بيشتر شخص ترتب مفاسد را به علم مى بيند، بيشتر عصمت از گناه دارد تا مرتبه اى كه بعض افراد كه صاحب آن هستند، چنان روشن بينى دارند كه خطر را حاضر مى بينند. اين اشخاص كه معدودند، معصومند يعنى مرتكب گناه نمى شوند، مثل كسى كه به ضرر غذاى مسموم معتقد است و آن را تناول نمى كند و خلاصه، عصمت در اشخاص مثل نور است و نورها به حسب مراتب، تاريكى ها را روشن مى سازد تا مرتبه اى كه هيچ تاريكى را باقى نمى گذارد.

نور امام، اعظم انوار است؛ فاصله هاى دور را مى بيند، در عين حال به اختيار گناه نمى كند و غير امام نيز مجبور بر فعل گناه نيست.

بنابراين عصمت يك حال پرهيز از خطر و ضرر است كه عمل آن در اشخاص مختلف مى شود و تا مرتبه عالى عمل مى كند و مثل شعور و درك و عواطف اشخاص متفاوت مى شود. در همه ذاتى است، اما ارادى و اختيارى است. مى توانيد به رساله اى كه حقير در اين موضوع نوشته ام مراجعه نماييد.

ج. به طور كلّى قدرت و ولايت به طور غير مستقيم و به اذن الله بر احيا و شفاى بيماران و توسعه رزق و سازمان دادن كاينات، شرك و غلوّ نيست، بلكه اعطاى اين قدرت به بعضى از بندگان، طبق حكمت و مصلحت لازم است و اينها مجارى فيض خداوند هستند، و چنانچه مقصود از مجارى فيض اين باشد كه ايشان در باطن، وسايل و اسباب و وسايط تربيت و رسيدن فيض الهى به ممكنات مى باشند، كه همه از آنان كسب استعداد و صلاحيت مى نمايند، چنان كه در ظاهر، بسيارى از مخلوقات از آفتاب استفاده مى نمايند و در ادامه ى بقا و رشد و نموّ از آن مدد مى گيرند، مطلب صحيحى است و شائبه شرك و تفويض و غلوّ در آن نيست.

توسل به اهل بيت عليهم السلام براى گشايش كارها و مشكلات، از راه هايى است كه خداوند متعال، بندگانش را به آن توصيه نموده است. بنابراين توسل به ايشان، در واقع تمسك به ريسمانى است كه خداوند براى نجات قرار داده است.

جهت مطالعه بيشتر مى توانيد به كتاب ولايت تكوينى و تشريعى اينجانب مراجعه نماييد.

«حسن التوسل فى آداب زيارة خير الرسل».

به علاوه، شعراء بزرگ آنها نيز در توسل، بهترين قصايد و اشعار را سروده اند؛ و ثانياً قرآن مجيد صريحاً دستور به توسل مى دهد، قال الله تعالى:

وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا(1) و هم در قرآن است:

وَابْتَغُواْ إِلَيهِ الْوَسِيلَةَ(2) حتى در روايات است كه شخصى كه مى خواست عفو حضرت رسول صلى الله عليه وآله را جلب كند حسنين عليهما السلام را بر دوش گرفت و به وسيله آنها از رسول خدا صلى الله عليه و آله طلب عفو نمود؛ ثالثاً عبادت، بندگى و پرستش و كرنش و نهايت توكل و تواضع به شخص است به عنوان خدابودن و صاحب و حاكم بالاستقلال بودن عالم. ما او را مى پرستيم و براى هيچ كس چنين شأنى قائل نيستيم.

همه انبياء و اولياء را، بنده و محتاج و مخلوق و مرزوق او مى دانيم، و اگر گفته شود كه از آيه سوم سوره زمر استفاده مى شود كه عبادت اعم از اين است كه معبود را خدا بدانيم يا او را دخيل در كار خدا و وسيله تقرب به خدا بدانيم. آيه كريمه اين است:

أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِياء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى إِنَّ اللَّهَ يحْكُمُ بَينَهُمْ

ص: 101

فِى مَا هُمْ فِيهِ يخْتَلِفُونَ 109]

از اين آيه هم استفاده نمى شود كه توسل، شرك و عبادت خدا است.

سخن كفار اين بود كه ما در مقابل بت ها، كمال تذلل و خضوع مى نماييم تا موجب تقرب ما به خدا شود.

مفاد آيه اين است كه اين كمال تذلل و سجده در برابر غير خدا جايز نيست؛ اگرچه به قصد حصول تقرب به خدا باشد. ولى كسى كه متوسل مى شود و چيزى را، مثل دعا و صدقه و هر عمل خير را وسيله قرار مى دهد يا كسى را وسيله قرار مى دهد كه براى او دعا كند يا استغفار نمايد، مثل زيارت قبر پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم و توسل به پيرمردان و اخيار واطفال و حتى بردن دواب و حيوانات در مقام دعا و استسقا، اين اشياء و اشخاص را عبادت نمى كند بلكه آنها را وسيله قرار مى دهد. فقط چيزى كه در اينجا مى توان گفت كه بايد توسل به وسيله اى باشد كه شرع به آن دستور داده باشد و يا از آن نهى نكرده باشد كه هر چند بدون آن موجب كفر و شرك نمى گردد گاه موجب تشريع و بدعت مى شود.

بنابراين تمسك به آيه 5 سوره فاتحه براى نفى توسل، خارج از موضوع است چرا كه توسل از طرق استعانت از خداوند است؛ و آيه 48 سوره بقره نيز در مورد مشركان و كسانى مى باشد كه محكوم به عذاب و محروم از عفو و مغفرت باشند، نه عصاة مؤمنين يا شفاعت براى كسب درجات بالاتر، و آيات متعدد دلالت بر شفعاء مأذون از خداوند دارند؛ و آيه 3 سوره زمر نيز آيه اى است كه پيرامون آن و عدم ارتباط آن به نفى توسل مشروح توضيح داده شد:

أَلَا لِلَّهِ الدِّينُ الْخَالِصُ وَالَّذِينَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِياء ... و آيه 100 سوره توبه وَالسَّابِقُونَ الأَوَّلُونَ .. اصلًا ارتباطى به نفى توسل ندارد.

ص: 102

بِلِسَانِك»

مؤيد به روح القدس باشى مادامى كه با زبانت ما را يارى مى رسانى».(1)

دعبل و كميت و فرزدق و سيد حميرى و امثال اينها در محضر ائمه عليهم السلام شعر گفتند و آن بزرگواران در حقّ ايشان دعا كردند و آنها را تأييد فرمودند.

حضرت رضا عليه السلام درباره دعبل فرمود: خداوند تو را از هول و ترسى روز قيامت ايمن بدارد و حتى خود آن بزرگوار دو شعر هم به اشعار او افزود(2) و در اين زمينه، روايات بسيار است، حتى از اميرالمؤمنين عليه السلام و حضرت سيدالشهدا عليه السلام، صدور بليغ ترين اشعار ثابت است.

روضه خواندن، ارشاد و هدايت مردم به خصوص جوانان باشد.

يكى از بهترين وسائل تبليغ، همين مداحى و روضه خواندن است. جنابعالى هم با وعظ، ارشاد و هم با عمل، مروج مكتب نورانى تشيع باشيد، و در همه اوقات، كارهايتان براى خداوند، و كسب رضايت حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشريف باشد.

«زِيارَةُ قَبْرِ الْحُسَينِ عليه السلام تَعْدِلُ عِشْرِينَ حَجَّةً وَ أَفْضَلُ مِنْ عِشْرِينَ عُمْرَةً وَ حَجَّة»(1)

زيارت ائمه عليهم السلام چيست؟

ج. در مورد حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله كه وارد شده است و در زيارت ائمه عليهم السلام نيز به مناسبت وصايت و خلافت آنها از پيغمبر صلى الله عليه و آله است؛ و چنان كه در حديث مربوط به تفسير آيه:

فى بُيوتٍ أَذِنَ اللّه أَنْ تُرْفَعَ وَ يذْكَرَ فيهَا اسْمُه 116] وارد شده است، اين بيوت، بيوت انبياء و بيت اميرالمؤمنين و حضرت زهرا سلام الله عليهم اجمعين مى باشد.(1)

و در مورد امام زادهى معروف، مانند حضرت معصومه و حضرت عبدالعظيم و حضرت احمد بن موسى معروف به شاه چراغ عليهم السلام به قصد رجاء مانع ندارد.

بر اين نام گذارى، به اسم كلب على و كلب حسين مرسوم و افتخار بوده است، و فعلًا هم در بين شيعه در بعضى نقاط متداول است و در اشعار شعراء نيز تكرار شده است، و اين يك لطف و ذوق ادبى و حاوى نكات است.

كه حضرت زينب عليهاالسلام بى قرار بودند، اباعبدالله الحسين نگاهى به خواهر كرده و فرمودند: خواهرم دامن شكيبايى را شيطان از دستت نگيرد. از اين مطلب استفاده شود در عزادارى سيدالشهداء، هر رفتارى جايز نيست؟ در همان منبع آمده است كه امام به اهل خيام فرمودند: من كشته شدم، گريبان چاك مزنيد و صورت به ناخن مخراشيد و سخنان بيهوده بر زبانتان نياوريد. جمله در اينجا پايان مى يابد و نمى گويد به خاطر دشمنان اين كار را نكنيد. (اللهوف على القتلى الطفوف؛ ص 92) پس لطمه زدن را امام رد مى كند. نظر حضرت عالى چيست؟

ج. اين كه حضرت اباعبدالله الحسين عليه السلام خواهرش حضرت زينب سلام الله عليها را مورد خطاب قرار دادند كه گريبان چاك نكن و لطمه به صورت نزن، براى مورد و مقامى بود كه انجام اين گونه امور در غم فقدان برادر، شماتت دشمنان را به دنبال داشته و صبر و شكيبايى بسيار بالايى لازم داشته است، و گرنه اظهار حزن و جزع در موارد ديگر منعى نداشت، مثل وقتى كه حضرت زينب سلام الله عليها بدنِ در خون غلطان و سر از تن جداى برادرش را مشاهده كرد و بعد از آن كه دوست و دشمن آن بدن را شناختند گريه و جزع نمود و دشمن را به گريه انداخت، و بالاترين اثر را در قلب مردم عليه يزيد و ابن زياد گذاشت.

و امّا در زمان ما نسبت به گريه و اقامه مراسم عزادارى و لطمه زدن بر صورت و انجام هر عملى كه نشان گر حزن است- البته به گونه اى كه با عنوان شعائر منافات نداشته باشد- مطلوب مى باشد و نشانه اظهار همدردى با حضرات رسول اكرم صلى الله عليه و آله و امام اميرالمؤمنين عليه السلام و حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها و فرمانبردارى از اوامر ائمه طاهرين عليهم السلام و اعلام تشيع و ولايت و شعار است، و اقامه مجالس، موجب حفظ مذهب و قوّت ارتباط بين

ص: 110

شيعه و اهل بيت عليهم السلام است و تولّى به آنان و تبرى از دشمنان اهل بيت است كه از اركان دين مى باشد. بنابراين ديگر اشكالى با توجه به جوانب قضيه نمى تواند وارد باشد.

ج. در روايات از اطلاق لقب اميرالمؤمنين به ديگران نهى شده است.

خدا تو را حفظ مى كند.

اگر مجرّد اعلام دوستى بود خوفى در كار نبود و در اين جريان عمر به حضرت امير گفت: بخّ بخّ لك يا اميرالمؤمنين، اصبحت مولائى و مولى كلّ مؤمن و مؤمنة. و بيش تر از اين است كه ولايت على عليه السلام بر سايرين در طول ولايت رسول خدا صلى الله عليه و آله در حيات حضرت نيز ثابت است و آيه كريمه

إِنَّما وَلِيكُمُ اللهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا(1) دلالت آن بر ولايت مطلقه آن حضرت نسبت به حال حيات و بعد از ارتحال رسول خدا صلى الله عليه وآله ظاهر و باهر است.

زهراء عليهاالسلام كردند و واقعه احراق بيت و جريانات مفصله اى كه در تواريخ همه را ضبط كرده اند اتفاق افتاد.

مى توانيد به تواريخ عربى و فارسى از شيعه و سنى مراجعه و حقيقت را دريابيد و منشأ اين امور، هواپرستى و رياست طلبى بود.

و نسبت به ساير بلاد هم در طول زمان و تبليغات سوء دست اندركاران، مردم جاهل فريب خوردند تا كار به وضعى كه مشاهده مى كنيد رسيد و اين اشاره اى به حوادث واقع شده است و شرح و تفصيل در اينجا نمى گنجد. بايد كتب مربوطه را مطالعه كنيد، مانند ترجمه كتاب المراجعات و بيت الاحزان و غير اينها و چه نيكو سروده شده است:

لقد عجبوا من اصحاب احمد اذ رضوابتقديم ذى جهل و تأخير ذى فضل

و اصحاب موسى فى زمان حياته رضوا بان الرب العظيم بالعجل

كسى قابل احصاء نيست، و آنچه در كتب مسطور است حاوى بخشى از عجايبى است كه از آن بزرگواران ظاهر شده است همچنان كه عجايب بسيارى از توسّل و زيارت آن حضرات و از حرم ها و قبور مطهّر ايشان ظاهر گرديده كه بخشى از آن هم در كتب بسيارى كه در اين زمينه بزرگان نوشتهند مسطور است.

البته براى آشنايى با حالات و فضائل ايشان لازم است به كتب معتبرهى كه توسّط علماء و بزرگانى كه صحّت نقل ايشان محرز است مراجعه نماييد. و در مثل معجزه قلع باب خيبر نيز در حد روايت معتبر بايد بسنده نمود كه نقل اخبار ضعيف، موجب وهن روايات صحيح مى شود. از جمله توانيد براى اطّلاع صحيح از حالات و فضائل و مجارى احوال ائمه عليهم السلام به كتاب منتهى الآمال مرحوم مبرور حاج شيخ عبّاس قمى صاحب مفاتيح الجنان مراجعه نماييد. و كتاب هاى معتبر و مورد اعتماد در شعب فضائل اميرالمؤمنين عليه السلام از سنى و شيعه به قدرى زياد است كه نيازى به نقل روايات ضعيف يا غيرمستند نيست.

«لِأَى شَى ءٍ سُمِّيتْ فَاطِمَةَ؟ قَالَ: فُطِمَتْ مِنَ الشَّر»(1)

فاطمه، فاطمه ناميده شده است چرا كه از شر بريده و جدا است. اين جمله اشاره به عصمت زهرا سلام الله عليها است، زيرا مسلّماً او معصومه است، و آيه

إِنَّمَا يرِيدُ اللَّهُ لِيذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيتِ وَيطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا(2) هم درباره او است.

بلكه از اهل بيت، فرد اولى كه اين آيه، بر طهارت و عصمت او دلالت دارد، فاطمه ى زهرا سلام الله عليها است و آيه

يا مَرْيمُ إِنَّ الله اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَ اصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمين 123] نيز به ضميمه روايتى كه خاص و عام روايت نموده اند كه الگو و نمونه آنچه در امم سابقه بوده است در اين امت نيز خواهد بود، دليل بر مقام عصمت و اصطفا و برگزيدگى حضرت خير النساء عليها السلام بر زنان عالمين است، زيرا در اين امت تنها زنى را كه مى توان تالى تلو يا افضل و برتر از مريم عليها السلام معرفى نمود غير از حضرت زهرا عليها السلام نيست كه بر حسب روايت معتبر، مريم سيده زنان عصر خود بوده و حضرت فاطمه زهرا سلام الله عليها، سيده زنان اولين و آخرين است.(3)

ص: 116

ان شاءالله تعالى مؤمنين با تمسّك به قرآن و عترت به بهترين صورت ممكن به ساحت مقدّس آن بزرگوار عرض ادب و اخلاص نمايند به ويژه بانوان با ايمان، با حفظ حجاب و عفّت و پاكدامنى، ايشان را الگوى خود قرار دهند.

جنگ جمل و نهروان و صفين و بحران مصر و ديگر نقاط روبرو بودند و از طرفى بدعت به گونهى نهادينه شده بود كه حتى كلام امام عليه السلام را در مورد نماز جماعت مستحبى شبى ماه رمضان نپذيرفتند و نزديك بود فتنه جديدى با فرياد وا سنّة عمراه ايجاد گردد.

2. شايد در زمان خلافت، درآمد فدك در اختيار ايشان بود و با اجازه فرزندان حضرت زهرا عليها السلام در امور مسلمين صرف مى شده است.

3. با وجود بدعت هايى كه جنبه عمومى داشت، شايد اولويت مبارزه با آنها نسبت به فدك كه در ظاهر جنبه شخصى داشته، برگرداندن آن را به تأخير انداخته است.

اميرمؤمنان در نامه به عثمان بن حنيف كه در نهج البلاغه مى توانيد مطالعه كنيد شكايت مى فرمايد:

«بَلَى كَانَتْ فِى أَيدِينَا فَدَكٌ مِنْ كُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ فَشَحَّتْ عَلَيهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِينَ وَ نِعْمَ الْحَكَمُ الله وَ مَا اصنَعُ بِفَدَك وَ غَير فَدَك»(1).

است كه شيعيان از روز سيزدهم جمادى الاولى تا سوّم جمادى الثانية سوگوار و با انجام مراسم عزادارى آن حضرت، ارادت و مودّت خود را به اهل بيت عليهم السلام اظهار نمايند و از انجام مراسمى كه موجب وهن مراسم شهادت آن حضرت است اجتناب نمايند.

پيامبر و موقعيت اميرالمؤمنين را يادآورى نمود به جز چهار تن كه از سابقين بودند، كسى به يارى ايشان نيامد؟ وجه جمع عدم يارى مردم مدينه و اين آيات چگونه است؟

ج. بعد از اين كه به وسيله حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله حقانيت اسلام آشكار و ملاك حق و باطل معلوم گرديد و رسول خدا صلوات الله عليه و آله جانشين خود را به امر پروردگار و تعيين خداوند به مردم ابلاغ فرمود و همه مطلع شدند، ديگر براى كسى كه پيرو پيامبر و امر خدا است چيزى مشتبه نمى شود، يعنى حتى اگر ببينند كسانى كه از آنها مدح شده از حضرت امير و حضرت زهرا عليها السلام اطاعت نكردند و آنها را يارى ننمودند، فهمد كه از حق برگشته و گمراه شدهند و مدح آنها مقطعى و مشروط بوده است. خلاصه اين كه بايد حق را ملاك شناخت اشخاص قرارداد نه اشخاص را ملاك شناخت حق.

اجمالى از آن غوغا و آن هتك حرمت ها است كه هر كس و هر شخص آگاهى همه چيز را از آن مى فهمد و شدت ناراحتى زهرا سلام الله عليها و رنج و غم او و اعتراض او را به آنچه واقع شده نشان مى دهد. آنجا كه خطاب به پدر بزرگوارش مى فرمايد:

ص: 122

قد كان بعدك انباء و هنبثةلو كنت شاهدها لم يكثر الخطب

انا فقدناك فقد الأرض وابلهافاختل قومك فاشهدهم ولاتغب

سپس مى گويد:

«الهنبثة واحدة الهنابث، و هى الامور الشداد المختلفة، و اشار الى عتبها على ابى بكر: انها خرجت فى لمة من نسائها تتوطأ ذيلها الى ابى بكر فعاتبته».

براى آگاهى بيشتر از آن حوادث، به كتاب هايى كه در حالات حضرت زهرا سلام الله عليها نوشته شده، مانند كتاب بيت الاحزان مرحوم محدث قمى اعلى الله مقامه مراجعه نماييد.

و ثانياً، بنى اميه او را مى كشتند، خواه به سوى عراق مى رفت يا در مكه مى ماند. امام در اين مورد ملاحظه تمام مصالح را نمود. از مكه بيرون آمد براى اين كه در مكه او را نكشند و حرمت حرم هتك نشود.

هركس با دقت، برنامه ى قيام آن حضرت را ملاحظه كند مى فهمد كه امام براى آن كه شهادت و مظلوميتش حداكثر فايده را براى بقاى اسلام و احياى دين داشته باشد، تمام دقايق و نكات را مراعات كرد.

و ثالثاً، هدف امام حسين عليه السلام از قيام و امتناع از بيعت و تسليم نشدن و تحمل آن مصائب عظيمه، نجات دين بود، و اين هدفى بود كه ارزش داشت، امام براى حصول آن، جان خود و جوانان و اصحابش را فدا كند، از اين جهت شهادت را اختيار كرد و از آن مصيبات بزرگ استقبال نمود.

مقصود اصلى و بالذات امام حسين عليه السلام، امتثال امر خدا و حفظ دين و حمايت از حق و كشيدن خط بطلان بر حكومت بنى اميه و افكار و هدف هاى آنها بود، و مقدمه رسيدن به اين مقصود، تسليم نشدن و استقامت تا سر حدّ شهادت و آن همه حادثه بود.

به هر حال، مقصود امام، محبوب خدا و محبوب پيغمبر و مقبول عقل و وجدان پاك انسانيت بود. جهت آگاهى بيشتر از اهداف قيام آن حضرت، مى توانيد به كتاب پرتوى از عظمت امام حسين عليه السلام تأليف اينجانب مراجعه نماييد.

در قيام عاشورا امر به معروف و نهى از منكر اعلام كردند و از شهادت خود نيز خبر داشتند، حال چگونه است كه امام حسين عليه السلام به شهادت (و يا به تعبير وهابيت كشته شدن) خود و ياران با وفاى خود راضى شدند؟

ج. جواب واضح است. با اندكى تأمل در روش بنى اميه در سخره گرفتن دين و انديشه اضمحلال دين و مسلطنمودن فسق و فجره بر امور دين و دنياى مردم واضح مى شود كه اسلام در خطر جدّى و بر لب پرتگاه نابودى قرار گرفته بود و در چنين زمانى آن شرايط امر به معروف، ديگر اعتبارى ندارد، و بر هر مسلمانى لازم است تا پاى بذل جان به دفاع از اسلام برخيزد؛ فضلًا از امام مسلمانان كه امام حسين عليه السلام بر اين مهم قيام فرمود و مسير اضمحلال اسلام را تغيير داده و موجب نابودى و انقراض بنى اميه را فراهم آورد، و احياء اسلام و ابقاء شريعت غرّاء، ثمره قيام خونين سيد الشهداء و ياران آن حضرت مى باشد، و تاريخ و تتبعّ در آثار، به وضوح اين حقيقت را گوياست. براى مطالعه در اين زمينه مى توانيد به كتاب پرتوى از عظمت امام حسين عليه السلام تأليف اينجانب مراجعه نماييد.

تمام آن شب را به عبادت و دعا و تلاوت و تضرّع و مناجات به سر آوردند.

حضرت صادق عليه السلام فرمود: رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: هرگاه يكى از شما دعا كند پس عموميت دهد (و همه را دعا كند) زيرا كه آن به اجابت نزديك تر است.

در هر صورت، ثواب زيارت امام حسين عليه السلام و ثواب نيابت براى زيارت حضرت بر مؤمنين پوشيده نيست و همه مؤمنين بايد؛ چه مباشرتاً و چه نيابتاً به زيارت حضرات معصومين عليهم السلام مفتخر و شرفياب شوند.

رعايت ضوابط شرعى برگزار گردد، و اين شعائر حسينى عليه السلام كما فى السابق در حسينيه ها و در خيابان ها نيز ادامه و استمرار داشته باشد و همگان در بركات اين برنامه عام و پيام هاى آن بهره مند شوند و به مقصد بزرگ حضرت سيد الشهداء عليه السلام كه نجات بشريت از جهالت و حيرت ضلالت و اعلاى كلمه اسلام و امر به معروف و نهى از منكر است آشنا و صميمانه و مخلصانه عامل و وفادار باشند.

امامان قبل از ايشان فراهم نگرديد.

بنابر اين ايشان از موقعيت و فرصت، حداكثر استفاده را فرموده، علوم و معارف اسلام را تعليم و تدريس فرمودند و شاگردان بزرگى تربيت كردند كه هر كدام از علماى بزرگ اسلام به شمار مى روند؛ از آن موقع، شيعه و پيروان آن حضرت را جعفرى گفتند و بعد هم اين لقب بر شيعه باقى ماند و امامان بعد هم آن را منع نفرمودند چرا كه غرض همه، ترويج دين و هدايت مردم بود؛ همه راستگو بودند و همه مردم را به يك راه كه يگانه راه راست است- هدايت فرمودند.

در صورت وجوب، از چه راهى بايد اقدام كرد؟

ج. بدون شك، معرفت امام زمان و ولى عصر بر حسب دلايل محكم عقلى و روايات معتبر و از جمله حديث معروف بين الفريقين

«مَنْ مَاتَ وَ لَمْ يعْرِفْ إِمَامَ زَمَانِهِ مَاتَ مِيتَةً جَاهِلِية»(1)

يكى از مهمترين مسائل اسلامى و اعتقادى است كه در تمام ادوار و اعصار مورد توجه بوده و علماء اعلام پيرامون آن كتاب ها و تأليفات ارزنده اى دارند. معرفت امام، امان از ضلالت و گمراهى، و موجب تقرّب به خداوند متعال و ترقّى و كمال نفس است، و بدون معرفت امام و ولى امر، هيچ طاعت و عبادتى مقبول نيست. براى مطالعه بيشتر در اين زمينه به جلد دوم كفاية الموحدين و نيز كتاب امامت و مهدويت اينجانب مراجعه نماييد.

پيغمبر و امامان مى باشند.

در قضيه اولى، هر پيغمبر و امامى فرزند ابراهيم است و در قضيه ثانيه، هر فرزند ابراهيم، پيغمبر و امام مى باشد و آنچه حق است قضيه اولى است و اگر اين اشكال را اشكال بگيريم به قضيه ثانيه وارد است.

دقّت شود در اينجا آنچه موضوع قضيه است، پيغمبر و امام و مهدى و صاحب الامر و منجى است و فرزند رسول الله و على و فاطمه محمول است.

در عين حال مهدى از اولاد رسول الله و صاحب آن اسامى و حسب و نسب مشهور است.

و سخن ديگر اين كه اين معانى و شئون مقدسه را كه به شخصيت معنوى و بعد روحانى ارتباط دارد به نژاد و جهات صورى و ظاهرى نبايد قياس كرد، در اين شئون فاصله بين اشخاص و انسان ها و ملائكه و انبياء بسيار است و گاهى تا آنجا مى رود كه جبرئيل هم از سير و همراهى با رسول خدا باز مى ماند و مى گويد:

«وَ لَوْ دَنَوْتُ أنْمُلَةً لَاحْتَرَقْتُ»(1)

اين سؤال، قياس معقول به محسوس و باطن به ظاهر و حقيقت به مجاز و معنى به صورت و روح به جسم است و مطلب بالاتر از اين حرف ها است.

اعتقاد به آنچه در قرآن كريم و روايات متواتره از آن خبر داده شده از ايمان است و از شعب ايمان به غيب است.

اعتقاد به وجود خليفة الله و حجة الله در هر زمان و خالى نماندن زمين از وجود حجت خدا، عقيده اى است كه بر حسب تفاسير معتبر از آيات متعدد قرآن كريم و روايات كثيره ثابت و مسلّم است. اميرالمؤمنين عليه السلام برحسب روايت صحيح كه در نهج البلاغه نقل شده و شيعه و اهل سنّت آن را نقل نموده اند مى فرمايد:

«اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ للهِ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً»(1).

اصل وجود حجت و امام در هر عصر و زمان- كه در حال حاضر غايب است و در آخرالزمان هر وقت خدا اراده مى فرمايد ظهور مى فرمايد-، ضرورت دارد و تعبير به منجى و مصلح از آن حضرت در لسان ما براى اعمال و انقلاب بزرگى است كه به وسيله آن حضرت اتفاق مى افتد و جهان پر از عدل و داد و علم و بركت مى گردد.

اراده الهى بر اين امر تعلّق گرفته چنان كه بر خلقت آسمان ها و زمين و بعث انبياء و رسل تعلّق گرفته است. اين ضرورت و اعتقاد به آن، از شعب ضرورت خلقت و كل عالم و مخلوقات زمينى و آسمانى و كهكشان ها و عرش و كرسى است كه ايمان به اين كه همه مخلوقات خدا هستند و خداوند خالق همه است امرى ضرورى و انكار ناپذير است.

در اينجا مطالب عاليه مهم بسيارى است كه مجال طرح آنها نيست. اعتقاد به منجى يعنى حجت عصر و امام غائب بر حسب قاعده ى لطف، مثل اعتقاد به نبوّت و لزوم بعثت انبياء حاصل است و اقتضاء اسماء الحسنى مثل الرّحمن،

ص: 134

الرّحيم و الهادى و الرّب والرّئوف و ... مى باشد.

هيچ كسى از سنّى و شيعه منكر اين نيست كه قضيه حضرت قضيه اى است كه پيامبر از او خبر داده است و او است كه پرچم اسلام را روى كره زمين افراشته مى كند و عدالت سرتاسر جهان را فرا مى گيرد.

شما جهت تكميل معارف دينى از كتاب نويد امن و امان و منتخب الاثر حقير استفاده نماييد. ان شاء الله خداوند شما را از ياران و منتظران حقيقى آن حضرت قرار دهد.

اين اصطلاح مخترع صحيح شناخته مى شود، در حالى كه با آن اصطلاح مقبول و عرف پسند مردود و فاقد حجيت و اعتبار است، و به عكس حديثى را كه به اين اصطلاح ضعيف مى گويند بر اساس ميزان معمولٌ به بين القدماء كه ميزان عرف پسند در همه ازمنه و امكنه و نزد هر عرف است، واجد حجيت و در كمال صحت و اعتبار است.

بنابر اين اگر حديثى را اجلّه و بزرگانى، مثل كلينى و صدوق و فضل بن شاذان با سند عالى روايت كرده باشند، دليل بر اعتبار آن حديث و وجود شواهد معتبر بر صدور آن در نزد آن بزرگواران است. و در اين موضوع و اخبار شخص حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام از ولادت فرزند عظيم الشأن عزيزش چندين روايات متعدد وجود دارد و ضعيف شمردن آنها بر حسب اين اصطلاح متأخر، مضرّ به اعتبار و صحت احتجاج به آنها نيست.

و ثانياً: از روايات و احاديث شريفه كه دلالت بر ولادت حضرت بقية الله ارواح العالمين له الفداء دارند از شخص پدر بزرگوار ايشان حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام در حدود چهل حديث در كتاب منتخب الأثر روايت نموده ايم كه تواتر معنوى به اين روايات ثابت مى شود اگر چه فرضاً اسناد آنها بر حسب اين اصطلاح متأخر ضعيف شمرده شود، زيرا همه و هر يك از آنها محتمل الصدور است و معنى ضعيف، مقطوع الكذب نيست و تواتر معنوى اين روايات قطعى و حتمى است.

و ثالثاً: شمار زيادى از اين روايات هر يك بنفسه معتبر و علم آور و اطمينان بخش است و به هر كدام استناد جايز و عرف پسند و عقلائى است و شك در آن شك در مبانى محكمى است كه عقلاء بر آن اتفاق دارند و موضوعات مهم از تاريخ و غيره را به آن اثبات مى نمايند، از جمله اين روايات در كتاب

ص: 138

منتخب الاثر اين احاديث است. «حديث شماره 281، 561، 564، 566، 641، 786، 791، 794، 796، 798، 799، 801، 806، 808، 810، 811، 812، 814، 815، 816 و 830»

از اين روايات هر كدام به تنهايى بشارت حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام به ولادت فرزند عاليقدرشان، موعود انبيا ثابت مى شود.

خلاصه، امر آن حضرت مانند آفتاب روشن و آشكار است.

«ثبتنا الله على القول الثابت بامامته و جعلنا من المنتظرين لظهوره و ايامه والمتمسكين بولايته فى غيبته بحقّه و بحقّ آبائه الطاهرين صلوات الله عليهم اجمعين»

از بعضى نقل ها استفاده مى شود كه آن بزرگوار همسر و فرزند دارند، و حكايت جزيره خضراء همان است كه در كتاب هايى، مانند النجم الثاقب مرحوم نورى نوّر الله ضريحه آمده است.

بعضى مواقع كه مشعر بر بى احترامى باشد جائز نيست؛ به روايت 1243 و 1244 منتخب الأثر ج 3 مراجعه نماييد.

مى شوند، از وجود امام زمان خود در زمان غيبت بهره مند هستند.(1)

ايشان براى گشايش در امور مؤمنين دعا مى فرمايند و در حديثى از ناحيه مقدسه مى باشد كه:

«إِنَّا غَيرُ مُهْمِلِينَ لِمُرَاعَاتِكُمْ وَ لَا نَاسِينَ لِذِكْرِكُمْ»(2)

ما شما را از ياد نمى بريم و پيوسته به حال شما توجه داريم.

البته هرچند ما از فيض نعمت رهبرى و هدايت ظاهرى حضرت محروم هستيم ولى ايشان به وظايف امامت كاملًا عمل مى فرمايند. بنابراين استقرار نظام كائنات وابسته به وجود حجت خدا مى باشد. در هر حال وظيفه همگان، دعا براى تعجيل در فرج امر آن حضرت مى باشد كه خداوند متعال آن را نزديك بفرمايد.

شيعه بايد منتظر فرج باشد مثل هر جريان و برنامه و امر مهم خوبى كه در زندگى انتظار آن را مى كشد بايد بيشتر و بيشتر فرج آن حضرت را كه پايان بخش دوره هاى ظلم و جهالت و عصر خلاصى و نجات است انتظار داشته باشد. البته هر چه التزامات دينى و تعهدات مذهبى و عمل براى تحقق مقاصد و مطالب آن حضرت بيشتر باشد اين حال انتظار از او ظاهرتر مى باشد. در اين موضوع به كتاب اينجانب (انتظار، عامل مقاومت وحركت) مراجعه فرماييد.

بنابراين معناى درست زمينه سازى براى ظهور حضور شخصى و آمادگى براى نصرت حقّ و يارى امام عليه السلام است. اين كه هركسى به عنوان زمينه سازى ظهور تكليف خاص دارد در روايات به نظر نرسيده است، بلكه همه بايد در عصر غيبت- كه عصر امتحانات متعدّد و شديد است- در حفظ دين خود و التزام به احكام اسلام و تعهدات ولائى ثبات قدم خود را حفظ كنند، و در هيچ شرايطى در عمل به وظايف شرعى كوتاهى ننمايند و براى يارى و نصرت آن حضرت حضور كامل داشته باشند.

بر حسب روايات، ظهور در شرايط فتنه هاى خاص و تجاهر به معاصى و شيوع منكرات و اندراس اسلام و غلبه باطل و پر شدن عالم از ظلم و جور واقع مى شود و بشريت نجات مى يابد و آن منجى الهى ظهور مى كند.

معارف دين ؛ ج 3 ؛ ص157

ينه سازى به اين است كه هر كس در عمل چنان باشد كه در شمار 313 نفر اصحاب خاص آن حضرت يا ده هزار نفرى كه در روايات است محسوب شود، و همه براى نيل به اين موقعيت عمل كنند و در يارى دين خدا ثبات قدم و استقامت نشان دهند، هويت دينى و اسلامى را حفظ كنند و هجوم هاى دين ستيز و حملاتى كه به اسلام مى شود آنها را سست و ضعيف نسازد.

هر كس بايد مراقب خود باشد كه از همكارى با اهل باطل پرهيز نمايد و خود را و تا حدّى كه بتواند ديگران را حفظ كند. زمينه سازى براى ماندن در خطّ براى ايستادگى در امتحانات، براى رنگ نباختن و به هويت كامل دينى باقى ماندن معنى درست زمينه سازى براى ظهور و انتظار است.

ج. موضوع اين كه وجود امام، امان از فنا و پايان دنيا است و زمين به وجود امام به إذن الله و تقديره برقرار و پايدار است، بر حسب اخبار متواتره از طرق عامه و خاصه من جمله اخبار امان، ثابت و مسلم است و اخبارى از اين امور، مانند اخبار از ملاحم و اوضاع مستقبل دنيا و تكوير شمس و انكدار نجوم و انشقاق سماء و امتداد و انبساط زمين و سير جبال و ... فقط از طريق وحى و اخبار پيغمبر صادق مصدق قابل قبول و باورآور است و از امورى كه مستقيماً با برهان عقلى قابل اثبات باشد، نيست.

و اگر صاحبان بعض مسالك و اهل علوم عقليه يا مدعيان كشف و شهود بر حسب نگرش هاى خود، خصوص دخل وجود امام را در بقاء عالم ثابت بدانند و بر آن استدلال عقلى هم بنمايند، چون خارج از فهم عامه و بلكه اكثر خواص است، نياز به اثبات مقدمات ديگر دارد، و از نظر آنهايى كه در اين مسالك سير نمى نمايند و اثبات اين امور را با عقل مقبول نمى شمارند، راه صواب همان اتكاء به وحى و اخبار مخبر عن الله است كه وساطت و سفارش او بين الخلق و الخالق به دليل و معجزه ثابت شده باشد.

بنابراين همين كه در عالم ثبوت و واقع اين موضوع امكان داشته باشد با اخبار نبى ثابت النبوة و وصى ثابت الوصاية ثابت مى شود و نفس انسان مستقيم الذهن آن را مى پذيرد و باور مى كند. آيا عقل توانسته و مى تواند از واقعه اى، مثل قتل عمار به دست فئه باغيه ده ها سال قبل خبر بدهد؟ آيا با دليل عقلى مى توان مثل وحى خبر از جنگ جمل داد؟ يا از معارضه زبير با اميرالمؤمنين يا از شهادت اميرالمؤمنين عليه السلام و حضرت سيدالشهداء عليه السلام و صدها وقايع غيبيه ديگر خبر داد؟ هيچ عقلى نمى تواند از اين امور غيبيه خبر بدهد، ولى با خبر نبى ثابت النبوة و وصى ثابت الوصاية، پذيرفته مى شود و ردّ آن به عنوان اين كه دليل

ص: 145

عقلى ندارد جايز نيست.

بنابر اين بر حسب اين روايات معتبره و متواتره كه از آن جمله در نهج البلاغه نيز از حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام است كه فرمود:

«اللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ للهِ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً»(1)

و محدثان بزرگ اهل سنت نيز آن را روايت كرده اند، اين فايده وجود امام غايب- كه وجودش امان اهل ارض است و بقاء آن وابسته به بقاء اوست- قابل انكار و ترديد نيست.

امّا نقض و ردّ اين دليل نقلى به وقوع جنگ ها و ويرانى ها و زلزله ها و آتش فشان ها و سيل ها و طاعون ها و وباها و امور ديگر در طول دوازده قرن بلكه چهارده قرن و بلكه در تمام ادوار و اعصار، جوابش اين است كه از اين اخبار و احاديث، نفى كلى اين حوادث كه طبيعت عالم و زمين مقتضى آن است و علاوه سنت الله بر آن جارى شده است استفاده نمى شود. اينها امورى است كه حتى بر حسب نظام مقرر در اين عالم طبيعت، حدوث آنها طبيعى است و غرض از اين كه امام امان است اين نيست كه با وجود امام كسى بيمار نمى شود يا جنگى واقع نمى شود يا زلزله و حوادث ديگرى اتفاق نمى افتد. همه ى اين امور در اعصار حضور انبياء و ائمه عليهم السلام اتفاق افتاده و بعد از اين هم اتفاق خواهد افتاد.

بلكه غرض اين است كه امام، وجودش در بقاء ارض مؤثر است و آن گاه كه زمين خالى از حجت باشد، زمين و نظامات آن بر هم مى خورد.

مع ذلك چون اسرار قضا و قدر بر ما معلوم نيست، تأثير وجود امام در منع از بروز همين حوادث طبيعى در مواردى مسلم است، چنان كه اعمال مردم و خوب

ص: 146

و بد در بروز و عدم بروز اين حوادث مؤثر است. و مثل دعا كه دافع بليات عمومى و خصوصى است حتى استغفار سبب نزول باران و بركات مى شود و وجود سالمندان و كودكان و چرندگان نيز مانع از دفع بلا است.

چنان كه در خبر است:

«إِنَّ للهِ عَزَّوَجَلَّ فِى كُلِّ يوْمٍ وَ لَيلَةٍ مُنَادِياً ينَادِى مَهْلًا مَهْلًا عِبَادَ الله عَنْ مَعَاصِى اللهِ فَلَوْ لَا بَهَائِمُ رُتَّعٌ وَ صِبْيةٌ رُضَّعٌ وَ شُيوخٌ رُكَّعٌ لَصُبَّ عَلَيكُمُ الْعَذَابُ صَبّاً تُرَضُّونَ بِهِ رَضّاً»(1)

مسأله فايده وجود امام را با اين ديد ايمانى بايد بررسى كرد و در بيان اين فايده هم با كسانى كه به عالم غيب و قضاء و قدر الهى معتقدند حرف مى زنيم.

وجود پيغمبر به صريح قرآن، امان از عذاب است. وجود قائم مقام او نيز امان است و استغفار نيز امان است:

«وَ مَا كَانَ اللهُ لِيعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِيهِمْ وَ مَا كَانَ اللهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يسْتَغْفِرُونَ»(2)

و خلاصه اين فايده اى كه براى وجود امام؛ چه غائب و چه حاضر باشد بيان كرديم با توجه به اين معانى- كه بيشتر از اين در اطراف آن مجال اطاله كلام ندارم- روشن و منطقى است و كلام حكيمانه محقق طوسى بسيار محكم است (وجوده لطف و تصرّفه لطف آخر و عدمه منّا)(3).

ص: 147

زمان غيبت آن بزرگوار، كذب و دروغ است، و شركت در مجالسى كه در آن چنين ادعا مى شود حرام است و مؤمنين بايد بى اساس بودن چنين ادعاهايى را براى مردم بيان كنند كه گمراه نشوند.

134. طرح ادعاى ملاقات با امام زمان عجل الله تعالى فرجه الشريف توسط اشخاص چه حكمى دارد؟

ج. اگر مقصود اين است كه در عصر غيبت، شخص يا اشخاص واجد اين مقام باشند كه بتوانند به قصد و اراده خود شرفياب شوند، چنين رابطه اى را احدى با آن حضرت ندارد و مدعى آن را بايد تكذيب نمود؛ و اگر مقصود اين است كه تشرف به خدمت آن حضرت به طور خلاف عادت و بدون اين كه تحت اختيار خود شخص باشد ممكن است يا خير؟ جواب اين است كه امكان آن منتفى نيست و هر چند امكان اعم از وقوع است ولى در مواردى بعض اشخاص تشرف يافته و اين امر ممكن واقع شده است.

وقت آن نيست، چون شرط اصل و اصل ظهور اين امر، متوقف به ولادت حضرت بقية الله الاعظم ارواح العالمين له الفداء و غيبت صغرى و كبرى است كه هنوز ادامه دارد. مع ذلك همان مؤمنان معاصر ائمه عليهم السلام مشتاق اين عصر و اين دوره بودند و مردم را به آن مژده و نويد مى دادند و اراده حتمى خدا را بر وقوع آن اعلام مى كردند.

آنها منتظر بودند ولى مستعجل نبودند؛ هم به امر خدا و هرگونه تأخير در اين ظهور تسليم بودند و ايمانشان بر آن استوار و محكم بود و هم آن را موكول به وقت و زمان آن كه خداوند عالم به آن است، مى دانستند.

باهره اى كه در آن به واسطه توسلات به آن حضرت وقوع يافته و تشرف بعضى كه اجمالًا معلوم و مسلم است و مثل تواتر معنوى است و بالجملة فضيلت و موقعيت و انتساب آن به حضرت ثابت است و اين كه نيز هميشه مورد توجّه بزرگان از علماء بوده و خواندن نماز در آن موجب ثواب و اجر است و از سؤال و جوابى كه از مرحوم استاد اعظم حضرت آيت الله العظمى بروجردى اعلى الله مقامه شد و حقير هم حضور داشتم، معلوم شد كه ايشان نماز مسجد جمكران را مستحب مى دانند، چنان كه در بعض مناطق ديگر نيز اماكن و مقامات مقدسه وجود دارد كه همه به عنوان مقام و ناحيه مقدسه عنوان مى شوند. در مسجد سهله بقعه اى است معروف به مقام حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف كه زيارت آن حضرت در آن محل مناسب است، و نيز سرداب اشرف و اقدس سامره كه حتى بعض خلفاء بنى عباس مثل الناصر لدين الله به آن معتقد بوده و معجزات بزرگ در آن ديده شده است، و هم چنين مقام معروف ديگر، مقام حضرت مهدى عليه السلام در وادى السلام است كه در كشف الأستار معجزه باهره اى را- كه شكى در وقوع آن نيست- نقل مى نمايد، و هم چنين مقام آن حضرت در حله و نقاط مشرفه ديگر نيز از اين مقامات و مشاهد مقدسه است.

«رزقنا الله تعالى و اياكم العبادة و الصلاة فيها و السلام على مولانا صاحب الزمان عجل الله تعالى فرجه و على آبائه الطاهرين صلوات الله عليهم اجمعين»

عليه السلام را رد كرده است. 12 اشكال از اين اشكالات- كه مهم ترين آنها مى باشد- در ذيل آمده است. خواهشمند است جواب آنها را مرقوم نماييد:

1. در تمام منابعى كه روايت حسن مثله جمكرانى نقل شده، منبع اوليه و اصلى اين روايت را كتابى به نام «مونس الحزين» نوشته ابن بابويه قمى مى دانند. در حالى كه هيچ يك از كتب فهرست و رجال براى براى ابن بابويه قمى كتابى به نام مونس الحزين ذكر نكرده اند و مرحوم محدث نورى در كتاب مستدرك الوسايل جلد سوم با صراحت اعلام مى كند كه ابن بابويه قمى هرگز كتابى به نام مونس الحزين نداشته است؟

2. ابن بابويه قمى متوفاى 381 است و داستان ملاقات حسن مثله جمكرانى (همان طوركه در متن روايت تصريح شده) در سال 393 به وقوع پيوسته است. اينك اين سؤال پيش مى آيد كه چگونه ابن بابويه واقعه اى را كه 12 سال بعد از وفاتش رخ خواهد داد در كتابش نقل كرده است؟ و اين ادعا كه شايد در نسخه بردارى سبعه و ثلاثين را تسعه و ثلاثين نوشته باشند؛ تا زمانى كه صرف ادعا باشد و با دليل و شواهد و قرائن و مؤيداتى همراه نباشد مردود است.

3. حسن مثله ادعا مى كند: امام زمان به من نيابت داده كه زمين حسن مثله را از تصرفش خارج نموده و عايدات 5 سال كشت و زرع را از او بگيرم و در اين مكان مسجد بسازم.

سؤال: توقيعى را كه صريحاً ادعاى رؤيت در زمان غيبت كبرى را نفى كرده؛ با ادعاى نيابت حسن مثله چگونه توجيه مى كنيد؟

4. طبق مبنايى كه «راوى هر روايتى بايد شناخته شده

ص: 152

و مورد تأييد كتب رجال باشد» اين سؤال پيش مى آيد كه غير از كتاب مونس الحزين كه وجود خارجى ندارد؛ در چه كتابى و توسط چه شخصيتى حسن مثله ى جمكرانى توثيق شده است؟

5. طبق حديثى كه مى فرمايد: «من أحيى ارضاً ميتة فهى له»؛ حسن مثله جمكرانى؛ مالك زمينى كه احياكرده بايد شناخته شود. پس چرا برخلاف مبناى فقهى زمين او تصرف غاصبانه مى شود؟ آيا امام زمان برخلاف موازين شرعى عمل مى كند؟

6. اگر اين مكان آن قدر مقدس است كه ثواب نمازخواندن در آن فوق نماز در مسجد النبى و مسجد الحرام است و همانند نمازخواندن در بيت العتيق است، پس چرا رسول خدا و ائمه ى هدى عليهم السلام درباره ى فضيلت نماز در چنين مكان مقدسى چيزى نگفته اند و چرا وقتى حضرت على عليه السلام بر ايران حكومت مى كرد به والى خود دستور نداد در اين مكان شريف مسجد بسازد؟

7. در متن حديث، حسن مثله از قول امام نقل مى كند كه عايدات پنج سال كشت و زرع را از حسن مسلم بگير و در اين مكان مسجد بساز. در حالى كه در مبانى فقهى گفته شده: «الزرع للزارع ولو كان غاصباً» مالك زمين مغصوبه حق اجرت زمين مغصوبه را دارد نه تمام عايدات آن را!

8. در متن روايت است كه امام مى فرمايد: به حسن مسلم بگو پنج سال است دارى در اين زمين كشت و زرع مى كنى و من غله و محصولت را تخريب مى كنم. باز آمدى اين جا كشت و زرع كردى؟ سؤال اين است كه اگر اين محصول مال حسن مسلم است تخريب آن

ص: 153

ظالمانه است و اگر مال خود امام زمان است، تخريب آن اسراف و جاهلانه و خلاف شرع است و از همه مهم تر آن كه امام زمانى كه تمام محصول 5 ساله را تخريب كرده، ديگر چه حقى به گردن مالك دارد كه بگويد عايدات و غله ى اين پنج سال را بده تا با آن مسجد بسازيم؟

9. امام مى فرمايد: به حسن مسلم بگو: به خاطر اين كه اين زمين را غصب كردى دو تا پسرهايت جوانمرگ شدند و تو هنوز عبرت نگرفتى و دوباره آمدى و در زمين من كشت و زرع كردى؟ اينك اين سؤال پيش مى آيد كه: چرا كسانى كه آن سرزمين پهناور وآباد فدك را غصب كردند پسرشان جوانمرگ نشد اما اين كشاورز بدبخت جمكرانى با كشاورزى روى اين چهارمتر زمين موات جمكران به اين مصيبت دچار شد؟

10. مسجد النبى كه زمينش ملك شخصى پيامبر صلى الله عليه و آله بوده و به گفته پيامبر باغى از باغ هاى بهشت است و هم اكنون مدفن رسول خداست، مسجدى كه بيش از ده سال پيش نماز آن رسول خدا و على مرتضى عليهما السلام بوده و بيش از دويست سال عبادت گاه ائمه ى اطهار بوده است. چرا ثواب فضيلت نمازخواندن در چنين مسجد با شرافتى (طبق حديث رسول خدا بيش از هزار برابر يعنى) يك درصد مسجد الحرام است؟ اما نماز در مسجد جمكران معادل نماز در بيت العتيق است و مافوق مسجد الحرام و حدود صد برابر مسجد النبى است؟

11. چرا امام به حسن مثله مى گويد: گوسفندى با اين مشخصات در گله جعفر كاشانى است آن را خريدارى

ص: 154

كن و پول آن را از اهالى جمكران بگير و اگر پول آن را ندادند، خودت پول آن را بده. در حالى كه وقتى حسن مثله اقدام به خريد گوسفند مى كند معلوم مى شود اين گوسفند تازه از زير ساق عرش الهى به گله جعفر كاشانى هبوط كرده و مالكى ندارد و در عمل براى تهيه آن نيازى به تهيه پول نبوده كه امام زمان به فكر تهيه پول خريد آن باشد؟

12. امام به حسن مثله دستور مى دهد: گوسفند را فردا شب در همين مكان (مكان مسجد جمكران) ذبح كند. اينك اين سؤال پيش مى آيد كه با وجود آن همه رواياتى كه از ذبح گوسفند در شب نهى كرده است، چرا امام بر خلاف نهى معصومين عليهم السلام چنين دستورى مى دهند؟

ج.

«الحمد لله الذى هدانا لهذا و ما كنا لنهتدى لولا أن هدانا الله و الصلاة و السلام على رسول الله و آله آل الله»

با تشكر و تقدير فراوان از توجه جنابعالى به تحكيم اساس ايمان افراد، مخصوصاً نسل جوان كه شور و شوق آن ها به امور ولائى مخصوصاً ولايت حضرت بقية الله مولانا المهدى ارواح العالمين له الفدا روز به روز بيشتر مى شود، در جواب مشروحه على رغم مشاغل و وظايف متراكم، اشعار مى دارد:

مسجد مقدس جمكران از مشاهد شريفه و مقامات مشرفه به شرف انتساب به حضرت بقية الله مولانا المهدى ارواح العالمين له الفدا مى باشد، و علاوه بر حكايت معروفه از حسن مثله جمكرانى، شواهد و كرامات و بعض تشرفات نيز به طور خاص اين انتساب را اثبات مى نمايد.

ص: 155

لذا ترديد در مضمون حكايت حسن مثله بى مورد است و اشكالات و شبهه ها ضعيف است و ايرادسازى و اشكال پردازى تا حد 35 اشكال، دعوايى غريب است و آن را نمى توان ساده و بدون غرض شمرد، مخصوصاً دشمنان و منكران مهدويت كه مى بينند روز به روز بر ظهور و جلوه و اقبال مردم به حضور و عبادت در اين مسجد افزوده مى شود و از مراكز مهم احياء امر اهل بيت عليهم السلام و افشاء بطلان مدعيان مهدويت، خصوصاً فرقه بابى گرى و بهايى گرى است كه چون در برابر اين توجه عمومى محكوم و بر انزوا و انقراضشان افزوده مى شود، به دست و پا افتاده و اشكال پردازى و شبهه سازى مى نمايند.

چنان كه شنيده ام يكى از دستوراتى كه به بهايى ها داده شده، اين است كه برنامه هاى جشن نيمه شعبان را مخصوصاً در مسجد جمكران- كه بايد نمايش خلوص و توحيد و بندگى و تعفف و پرهيز از مناهى و ملاهى باشد- به برنامه هاى لهوى و پاى كوبى و دست زدن آلوده سازند.

از سستى و ضعف اين اشكالات دوازده گانه، سستى بقيه اشكالات هم معلوم مى شود. اينك جواب به اين 12 شبهه:

1. تشكيك در وجود كتابى به نام (مونس الحزين فى معرفة الحق و اليقين) با توجه به اين كه در تاريخ قم، واقعه را از كتاب مونس الحزين كه از مصنفات صدوق عليه الرحمة است نقل نموده، براى اثبات وجود چنين كتابى از صدوق عليه الرحمة كافى است.

و مجرد اين كه مرحوم حاجى نورى به آن دست نيافته، مجوز نفى آن نيست. ايشان و غير ايشان به مصنفاتى ديگر از صدوق هم دست نيافته اند، مثلًا كتاب مدينة العلم ايشان در كجا است و چرا در يك كتابخانه، نسخه اى از آن نيست؟ عدم اطلاع بعد از هزار سال دليل بر عدم و رد قول شخصى كه معاصر صدوق

ص: 156

بوده است نمى شود. اصلًا اين خلاف سيره عقلا است كه عدم اطلاع شخصى را در قبال دعواى اطلاع شخص ديگر قرار دهيم و معارض فرض كنيم.

معلوم است كتاب (مونس الحزين فى معرفة الحق و اليقين)- چنان كه از اسمش معلوم است- كتابى مهم در اصول دين و مورد مراجعه علماء بوده است.

مرحوم حاجى نورى كه خود اين حكايت را در النجم الثاقب و جنة المأوى نقل نموده است به آن اعتماد و احتجاج كرده است، چگونه مى گويد: ابن بابويه هرگز كتابى به نام مونس الحزين نداشته است. ظاهر اين است كه قبل از اطلاع او از تاريخ قم بوده است.

به هر حال اين موضوع كه اصل اين حكايت در كتاب هاى معتبر پيشينيان و قدماء علماء قم نقل شده، انكارناپذير است و عدم وجود آن در عصر ما و متأخرين، مثل عدم وجود صدها و بيشتر كتاب از محدثين، دليل بر عدم وجود آنها نيست.

2. راجع به اشتباهى كه در تاريخ وقوع اين واقعه ديده مى شود امر بعيدى نيست. نظائر آن متعدد ديده مى شود و شاهد اشتباه، همان تاريخ وفات صدوق است. برداشت اهل نظر از اين اشتباه، اخذ به همان تاريخ صحيح است، نه ردّ اصل خبر و حكايت.

3. راجع به توقيع شريف مفصل در برخى از كتاب ها جواب داده ايم كه مقصود از آن، اعلام وقوع غيبت كبرى و ختم نيابت خاصه است و نه نفى ديدار و تشرف على سبيل الاتفاق.

4. حسن مثله جمكرانى چنان كه از متن حكايت استفاده مى شود متهم به كذب و افتراء نشده و ادعاء او مقبول واقع شده و مسجد در اين مكان بنا شده است و از آن زمان تا حال مسجد برقرار بوده است.

ص: 157

5. اشكال كننده خودش را در موضعى قرار مى دهد كه انگار از سابقه زمين اين مسجد و اين كه محياة بوده يا ممات و يد حسن مثله بر آن بر حسب احياء شخص خودش بوده است، اطلاع كافى دارد و اسناد زمين را در اختيار دارد و بنابراين تصرف حسن مثله در آن به موجب احياء بوده است و امام زمان عليه السلام مورد سؤال واقع مى شود كه چرا بر خلاف مبناى فقهى، تصرف احياءكننده زمين را تصرف غير مالك شمرده اند، در حالى كه از حكايت معلوم است كه زمين ملك شخصى نبوده و ظاهراً وقف بوده و در بين مردم هم اين سابقه مطرح بوده است.

6. اين ايراد بسيار عجيب است. اولًا ثواب هاى كلان در مورد مستحبات بسيار است و باب وسيعى است و به مسأله تفضل حضرت احديت عز اسمه ارتباط دارد كه الله اعلم حيث يجعل عناياته و لايسئل عما يفعل و هم يسألون.

تبليغ احكام به وسيله شخص حضرت رسول صلى الله عليه و آله و آنچه مربوط به اصول و اساس دين بود، انجام گرفت و در بسيارى از فروع، ائمه طاهرين عليهم السلام بين آن حضرت و مردم واسطه تبليغ بودند كه در طى حدود سه قرن انجام شد. مى گويد: چرا وقتى حضرت امير المؤمنين عليه السلام بر ايران حكومت مى كرد به والى خود دستور نداد كه در اين مكان شريف مسجد بسازد، مثل اين است كه اصلًا از تاريخ بى اطلاع هستند و نمى دانند كه اميرالمؤمنين عليه السلام در مركز حكومت اسلامى با چه مشكلات و معارضانى روبه رو بود و چه تكاليف بسيار سنگينى بر دوش آن حضرت بود كه نوبت به ايران و جمكران و مسجد جمكران نمى رسيد. او بايد تا حدى كه ممكن بود در مكه و مدينه، بدعت ها و تحريفاتى را كه واقع شده بود از ميان بردارد و مردم را به اسلام ناب بازگرداند، اما نگذاشتند. جنگ جمل و صفين و خوارج نهروان و ناكثين و قاسطين و

ص: 158

مارقين، طلحه و زبير و عايشه و معاويه و خوارج، راه را بر سر اصلاحات و اقدامات آن حضرت بستند؛ وضع طورى بود كه فرمود:

«لَوْ قَدِ اسْتَوَتْ قَدَمَاى مِنْ هَذِهِ الْمَدَاحِضِ لَغَيرْتُ أَشْياءَ»(1)

مى گويند: چرا به ايران نپرداخت و چرا در جمكران در اين مكان مسجد نساخت. تعجب است اين چه استبعاداتى است كه با آن، كسى قداست مسجد جمكران را نفى نمايد.

برخى ناآگاهان شبيه اين چراها را نسبت به شخص حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله بلكه نسبت به خداوند متعال هم مى گويند و بالاخره در تكوينيات هم مى گويند.

7. عايدات پنج ساله كشت و زرع زمين، همان اجرة المثل زمين است كه بايد حسن مسلم بپردازد؛ چه زراعتى شده باشد و چه نشده باشد و با مسأله «الزرع للزارع» معارضه ندارد.

8. در مسأله تخريب زراعت، مقصود مباشرت شخص حضرت در تخريب نيست و ظاهراً مقصود، بيان اثر وضعى كار او است كه با اشتغال ذمه او به مال الاجاره زمين منافات ندارد و يا تخريب ظالمانه باشد. انصافاً اين بررسى ها بسيار عوامانه است.

9. اين ايراد هم مثل ايراد هشتم عاميانه است. مسأله آثار وضعى اعمال از مسائل دقيقى است كه احاطه بر تمام آن براى بشر فراهم نمى شود. بسا مواردى كه در نظر ظاهربين، تبعيض است و در واقع، لازم خصوص آن عمل است. بسا در يك مورد، يك فرد مؤمن مبتلا به مرگ فرزند، مصداق هر كه در اين بزم

ص: 159

مقرب تر است مى شود، در حالى كه فردى با داشتن فرزندان متعدد و اعمال زشت زحمتى نمى بيند و مصداق إنَّمَا نُمْلِى لَهُم 146] مى باشد.

در اينجا شرايط و مقتضيات خاص است كه بسا مى شود آنچه در ظاهر ضرر ديده مى شود خير واقعى است و اين بحث با بحث ما از دو مقوله است.

10. مسأله ثواب و عقاب نيز از اسرار و پر از نكته ها و جوانب است و گاه ممكن است ثواب متعارف يك عمل مستحب از عمل واجب بيشتر باشد يا از اين جهت كه وجوب آن مانع دارد يا از آن جهت كه واجب به واسطه ذات خودش مورد رغبت مردم است ولى مستحب چنان نيست بلكه بايد با تشويق و بيان ثواب، اشخاص را به آن شايق نمود. به هر حال مقوله ها را نبايد مخلوط كرد تا بررسى ها دقيق و از روى معرفت انجام شود.

11. اين كه اين گوسفند از زير ساق عرش الهى به گله جعفر كاشانى هبوط كرده در حكايت نيست، اما اصل دستور در حكايت آمده است و ظاهراً دستور صورى است و يا امر به آمادگى براى خريدارى است، نظير اوامر امتحانيه يا امر به مقدمات، مثل داستان امر خدا به حضرت ابراهيم خليل در ذبح فرزندش حضرت اسماعيل.

12. جواب آن واضح است. كراهت در مستحبات معنايش كمتربودن ثواب است. گوسفند صدقه را اگر روز ذبح كنند ثواب دارد، ولى ذبح آن در شب ثوابش كمتر است و اگر مصلحت مهمترى باشد، جبران آن كمبود مى شود. بلى، در ذبح گوسفندى كه براى صدقه نباشد، مثل آن كه براى فروش گوشت آن يا مصرف شخصى باشد كه فعلى مباح است، شب كراهت دارد و ارشادى است كه ممكن است از اين جهت باشد كه اگر براى مصرف شخصى در شب نيست،

ص: 160

حيوان را نيازارند تا خواب و استراحت كند.

در پايان تذكر مى دهم كه اين گونه ايرادسازى در روايات و حكايات، موجب وهن و ضعف صدور روايت و حكايت نمى شود و تسليم مؤمنان را ضعيف نمى سازد.

«جعلنا الله و اياكم من مواليه و من المنتظرين لظهوره و عجل الله فرجه و سهل مخرجه و السلام عليكم و رحمة الله».

حسب اخبار چنين افراد عزيزى، حزب خدا و رستگارند، خدا را فراموش نكنيد و در ولايت آن حضرت ثابت قدم باشيد.

آيات بزرگ الهى است، در عين حال كه بسيارى از جلوات آن به وضع عادى ارائه مى شود.

دين اسلام عالم گير و مشارق و مغارب زمين به يد يداللّهى حضرت بقية الله ارواح العالمين له الفداء فتح مى شود، حركتى كه دنيا در اثر اين ظهور به آن متحرك مى شود و تكانى كه جوامع بشرى در اثر آن مى خورند، همه ى ارواح و نفوس را فرا مى گيرد، خير بر شرّ غالب و پيروز مى شود و جنود شرّ و جهل خلع سلاح مى گردند و خصومت ها پايان مى پذيرد. البته تكاليف همانند قبل برقرار و همه سنن اسلامى اخبار و اظهار مى شود و واقع اين است كه زبان و بيان و قلم مثل من از شرح ما وقع آن عاجز است.

شيطان هم بر حسب بعض تفاسير از آيه شريفه، مهلتش الى يوم الوقت المعلوم است كه همان روز ظهور و ساعة صغرى است، و اگر هم مهلتش تا قيامت و ساعة كبرى باشد با آن ظهور و جلوات و علم و معرفت و قوّت عقل بشر امكان عمل نخواهد داشت.

خلاصه اين ظهور با اين همه تأكيدات انبياء و كتب سالفه و قرآن مجيد و احاديث متواتر از فريقين، ظهورى حقيقى است و وعده هايى كه داده اند همه حتمى الوقوع است البته در بسيارى از تفاصيل ما نمى توانيم به طور جزم اظهارنظر نماييم، ولى استبعاد آن وقايع كه از آن جمله رواياتى است كه در تفسير يأْتِى بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ 147]

وارد شده همه غير قابل انكار است

ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ 148]

ص: 164

إِنَّ اللَّه عَلَى كُلِّ شَى ءٍ قَدِيرٌ(1)

و يكى پس از ديگرى امر تعليم و تربيت و هدايت بشر را به عهده گرفته و مى توان دوره و عصر دوام نبوّت هر كدام را به كلاس هاى دانشگاهى يا دانشگاه هاى متعاقب يكديگر تشبيه كرد كه بايد يكى پس از ديگرى طى شود.

هدف از بعثت همه انبياء و كتاب هاى آسمانى برپا بودن مردم به قسط است، چنان كه در قرآن مجيد مى فرمايد

لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَينَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ ...(1) اين هدف تا حدودى در طى قرون و به وسيله بندگان متعبد و ملتزم تأمين شده و بسيارى به حكم ضمير ايمانى خود را به اقامه قسط ملزم دانسته و مى دانند امّا آن برنامه عام و عالمى طبق شرايطى كه دارد در زمان خاص و مخصوص به خود اجرا مى شود، چنان كه حوادث مهم ديگرى نيز كه در قرآن مجيد به آن اشاره شده در آينده هايى كه خدا دور و نزديكى آن را مى داند واقع خواهند شد كه از جمله مثل اين آيه است

وَإِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً مِّنَ الْأَرْضِ تُكَلِّمُهُمْ أَنَّ النَّاسَ كَانُوا بِآياتِنَا لَا يوقِنُونَ 151] مؤمن به خدا و رسول و به كتاب خدا و وحى الهى و اخبار ائمه هدى عليهم السلام به همه ايمان دارد؛ هم به عالم امر و فعليت و هم به عالم خلق عقيده مند است.

حضرت بقية الله الاعظم ارواحنا له الفداء حضرت عيسى على نبينا و آله و عليه السلام در ركاب ايشان هستند. آيا اين عقيده صحيح است؟

ج. در روايات آمده است كه حضرات خضر و الياس و عيسى عليهم السلام زنده و غايب اند و حضرت عيسى عليه السلام اقتدا به حضرت حجت سلام الله عليه مى نمايد. براى اطلاع از روايات اين باب، مى توانيد به كتاب منتخب الاثر اينجانب مراجعه نماييد.

و جزايى اسلام اجرا مى شود و شهادت آن حضرت كه بر حسب بعض اخبار «ما منّا الا مسموم او مقتول»(1) ممكن الوقوع است.

همراه با شهادت به توحيد از مردم مى خواست، و اساساً اكتفاء به دعوت به مشتركات- با توجه به اين كه در عقايد خاصه آنان اعتقادات سخيفه باطله وجود داشت-، صحيح نيست و دعوت حقّ و به سوى حقّ بايد متضمّن نفى و سلب آنها نيز باشد؛ و امّا اين كه در عصر ظهور حضرت با كفار از اهل كتاب و غيره چگونه رفتار مى كنند، ظاهراً قدر مسلم اين است كه هيچ كدام از آنان به طور رسمى حتى با پرداخت جزيه و عناوين ديگر مطرح نيستند، و بسا با اوضاع ظهور با آن شكوه و برنامه هاى خاص، آنها خود به خود گرايش به اسلام پيدا كنند و همگان متحد العقيدة و متفق، دين واحد جهانى را بپذيرند، و خلاصه اصل عقيده و اعتقاد، امرى قلبى است و اجبار بر آن سلباً يا اثباتاً نمى شود ولى ظواهر امور همه بر اساس اسلام و مسلمان بودن جارى مى شود و تفاصيل و كل اين گونه نظامات در حكومت حقه آن حضرت مشخص و برقرار مى شود و اظهار نظر ما در اين امور و اجتهاد در استنباط احكام در آن شرايط كه بر كل آنها اشراف نداريم فضولى است و علم به اين مسائل با اصل مسأله مهدويت و ظهور موعود آخر الزمان ارتباط ندارد.

اعم از اين است كه حالت خير باشد يا شرّ و در قرآن مجيد به معنى بازگشت به عقب و از حال خير به شرّ آمده است، و در اصطلاح زمان ما انقلاب عبارت است از دگرگون كردن نظام سياسى و اقتصادى و اجتماعى حاكم كه عكس العمل وضع نابسامان گذشته باشد، و اصلاح عبارت است از تغييرات در داخل نظام با حفظ اصل.

به اين ملاحظات، اطلاق اصلاح و انقلاب بر ظهور امام عليه السلام نه عنوان كامل كل اعمال امام عليه السلام است و نه كل آن در معنى و تفسير قيام امام عليه السلام داخل است. بنابراين اطلاق منجى و مصلح بر آن حضرت يا انقلاب و اصلاح بر اقدامات آن حضرت كوتاه و به طور مسامحه در تعبير است و حركت و واقعه ظهور آن حضرت بالاتر و پر محتواتر و معنى دارتر از اين است كه با اين اصطلاحات تعبير شود و به اصطلاحات بعض انقلابات غير الهى و مجرّد از قداست تشبيه گردد و يكى از تعابيرى كه به هويت آن اشاره دارد يوم الله است كه در روايات هم به عنوان يكى از سه روز بزرگ الهى عنوان شده است.

القابى مثل صاحب الامر و صاحب الزمان مهدى و القائم و بقية الله و الموعود و خليفة الله و محيى الكتاب و السنة و مميت الضلالة و البدعة معزّ الاولياء و ولى الله و المجدد در اشاره به شئون مقدسه و مقامات ولائيه، وافى تر و برازنده تر است و در پايان مى گويم:

ص: 170

تو را چنان كه تويى چون توان نمود شناخت به قدر بينش خود هر كسى كند ادراك

مى باشند البته نقش و عمل آنها در محدوده احكام شرعى است. براى آگاهى بيشتر مى توانيد به كتاب منتخب الاثر اينجانب مراجعه كنيد.

ملاحظه فرماييد:

(ج 25، ص 116 سطر 13- تا ص 117 سطر 10) و (ج 36، ص 333 سطر 19 تا ص 335 سطر 13) و (ج 42، ص 58، سطر 4 تا 5) و (ج 45، ص 58، سطر 7 تا 9) و (ج 52، ص 171 سطر 14 وص 307 سطر 20 وص 360 سطر 8 تا ص 307 سطر 200 و ص 360 سطر 8 تا 361 سطر 11 و ص 379 سطر 21 تا ص 380 سطر 9) و (ج 92، ص 381 سطر 11 تا ص 386 سطر 1 در ضمن دعا و عبرات) مذخوربودن اين شمشير و ساير مواريث مذخوره نزد ائمه عليهم السلام از خصائص امام و تشريفات و امتيازات امامت است.

اين مواريث از آيات الهيه و از مظاهر عنايات ربانيه به انبياء است بالخصوص درع (زره) و لواء (پرچم) رسول خدا صلى الله عليه و آله و سيف ذوالفقار هر يك مبارك و داراى قداست هستند، هر چند براى بيشتر از ائمه اطهار سلام الله عليهم فرصت اين كه در جهاد با كفار، آنها را به كار گيرند فراهم نگرديد و رسماً متقلد اين شمشير نشدند ولى بر حسب بعض اين روايات، حضرت صاحب الزمان روحى لتراب مقدم شيعته الفداء به اين سيف متقلد مى شوند، و نفس تقلد ايشان به اين شمشير، دليل بر مأموريت و قيام ايشان به جهاد است، چنان كه ظاهر اين روايات اين است كه آن حضرت در قتل اعداء الله از آن استفاده خواهند نمود، و اين منافات با اين كه آن پيشواى عادل جهان از هر سلاحى كه در زمان ظهور متعارف باشد استفاده نمايند ندارد.

مضافاً بر اين كه آن حضرت مؤيد به جنود غيبيه و نصرت ملائكه مى باشند، و غلبه و پيروزى ايشان بر اعداء و فتح شرق و غرب عالم به دست ايشان اعجازآميز و به تأييد مستقيم الهى و مشتمل بر معجزات بسيار است. چنان كه اين احتمال نيز هست كه تا موقع ظهور در اثر حوادث و اتفاقات بزرگ و

ص: 174

جنگ هاى جهانى سلاح هاى به اصطلاح پيشرفته منهدم شوند و سلاح هاى ساده متداول گردد.

در هر حال، قدر مسلم اين است كه به هر صورت و به هر نحو گذشت زمان جريان يابد، حضرت مهدى ارواحنا فداه ظهور به سيف و جهاد مى نمايند و با تقليد به سيف ذوالفقار نيز عملًا اين برنامه را اعلام مى فرمايند و منصور به رعب و مؤيد به نصرت و تأييد خداوند قادر متعال مى باشند و از هر سلاحى لازم باشد در تشكيل حكومت حقه جهانى اسلامى استفاده مى نمايند.

در پايان تذكراً عرض مى شود در رساله (پاسخ به ده پرسش)، دو پرسش و پاسخ در ارتباط با اين مطالب نوشته ام مى توانيد به آن رساله يا كتاب (امامت و مهدويت؛ ج 2 ص 444 تا ص 450) هم مراجعه نماييد.

«اللهم انا نرغب اليك فى دولة كريمة تعز بها الإسلام و اهله و تذل بها النفاق و اهله و آخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمين و صلى الله على محمد و آله الطاهرين».

خلق عالم، عبث و بازى نيست و خداوند از خلق عبث و باطل، منزه است و عبث و باطل نبودن خلق بدون معاد، مفهوم و معنى ندارد. عقبى و معاد، مثل علت غايى دنيا است و دنيا، مثل علت وجودى عقبى است كه خلقت خالق، به هر دو، كامل و از عيب و نقص و بيهوده كارى منزه مى باشد، و خلاصه ربط تام و تمام بين اين دو پديده- كه عالم خلقت بر آن استوار است- برقرار مى باشد. خلقت اين دنيا با اين همه عوالم پهناور و پر از آيات الهى، و بعثت انبيا و ارسال رسل و انزال كتب همه با خلقت عقبى و عالم و عوالم اخرى- كه به مراتب، اوسع و اوسع از اين عالم است- معنى مى شود.

افراد بشر و انسان هاى مركب از جسم و روح، چنان كه در دنيا بودند ظهور مى يابند. همان انسان دنيا، آنجا حضور دارد. از جهت بعض خصوصيات حاشيه اى، مثل مكان و زمان فرق دارند، چنان كه در دنيا نيز مكان و زمان يك انسان عوض مى شود، ولى انسان و زيد و عمر، همان انسان و زيد و عمر است، چنان كه در دنيا، انسان و فرد يك صد ساله و هزار ساله همان طفل نوزاد روز نخست است با قدر مشترك واحد؛ اين همان است و آن همين است.

وجود جسمانى و روحانى آن نوزاد در آن حال و در اين حال يك صد سالگى محفوظ و برقرار است. البته استعدادات آن طفل نوزاد به تدريج ظاهر مى شود، چنان كه گاهى هم نقصان مى پذيرد و بسا كه در عالم عقبى هم، اين ظهور بالاتر و بيشتر از ظهور استعداد طفل يك روزه با آدم صد ساله گردد.

غرض اين كه، معاد و اين ارتباط دنيا و عقبى و عود ارواح به اجساد به هم پيوسته و وابسته اند، هر چند ما از درك چگونگى اين عوالم عاجز باشيم يا حتى شبهه هايى از قبيل همان شبهه هايى كه منكرين معاد و حشر اجساد مى كردند و قرآن كريم به آنها جواب مى دهد داشته باشيم.

ص: 178

آيات كوبنده قرآن مجيد، مثل اين آيه

قُلْ كُونُوا حِجارَةً أَوْ حَديداً أَوْ خَلْقاً مِمَّا يكْبُرُ فى صُدُورِكُمْ 153] به آنها هشدار مى دهد. يا اين آيات

اوَ لَمْ يرَ الْإِنْسانُ أَنَّا خَلَقْناهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذا هُوَ خَصيمٌ مُبينٌ وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلًا وَ نَسِى خَلْقَهُ قالَ مَنْ يحْيى الْعِظامَ وَ هِى رَميمٌ قُلْ يحْييهَا الَّذى أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَليمٌ الَّذى جَعَلَ لَكُمْ مِنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ ناراً فَإِذا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ اوَ لَيسَ الَّذى خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَليمُ 154] بشر فراموش كاركه آفرينش خود را فراموش كرده- مى گويد: چه كسى استخوان هاى پوسيده را زنده مى كند؟ او احياء استخوان ها را به خودش يا ناتوانى مثل خودش نسبت مى دهد. خلقت خود را كه خداوند قادر دانا آفريده، فراموش كرده و مى پرسد: «من يحيى العظام و هى رميم؟» قرآن جواب مى دهد: آن كه او را آفريده، و از عدم به وجود آورده است، استخوان ها را زنده مى گرداند؛ آن كه به هر خلق و آفرينشى دانا است، آن كه آسمان ها و زمين را آفريده است. آيا او توانا نيست كه بشر را بازگرداند؟

مسأله معاد با مسأله مبدأ و علم و قدرت و حكمت الهى در كمال ارتباط است و با اثبات مبدأ، معاد هم ثابت است. انكار عالم برزخ و عالم آخرت و حشر و نشر و كتاب و حساب و تفصيلات مذكور در قرآن مجيد و روايات صحيحه در

ص: 179

قبال قدرت خداوند متعال- كه اوصاف علم و قدرتش را بشر بالعيان در وجود خودش و در اين همه عوالم بزرگ و كوچك جهان مى بيند و قرآن آنها را در اين آيه بر مى شمارد كه

قُلْ لَوْ كانَ الْبَحْرُ مِداداً لِكَلِماتِ رَبِّى لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ كَلِماتُ رَبِّى وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً(1)- و استبعاد آن، چه ارزشى دارد؟ از چه كسى احياء موتى را بعيد مى دانيد؟ آيا از آن كه خدا مى فرمايد توان خلق مگس و پشه اى را ندارد، از آن كه از خلق يك ذره و درك حقيقت آن عاجز است، از آن كه مالك خودش نيست، احياء موتى را استبعاد مى كنيد يا از خداوند قادر حكيم، خالق آسمان ها و زمين و ملائكه و عرش و كرسى و ابر و باران و كهكشان ها؟ چه جاى استبعاد است؟!

كدام يك از مظاهر اين عالم و كائنات آن وجودش به نظر انسان- اگر تجربه نكرده باشد- مستبعد نيست؟ خلقت انسان و حيوان و كوه و گياه را چون على الدوام مى بيند، استبعاد مى كند، ولى اگر همان طور كه قرآن دستور مى دهد تفكر كند و نظر كند همه عجيب، و خلقت همه حيرت افزا و معرفت آفرين است. در اينجا افراد خلق شده و تجربه وجود آنها را ملاك اظهارنظر قرار ندهيد.

قدرت الهى را كه على الدوام مى بينيد و تجربه مى كنيد، معيار قرار دهيد تا بفهميد كه احياء موتى در جنب قدرت الهى چيزى به حساب نمى آيد

«أو لَيسَ الَّذى خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلَّاقُ الْعَليمُ»(2)

ص: 180

هستند؟ آيا همه آنها در يك مكان و منتظر روز قيامت اند؟

ج. جسم آنها در اين دنيا است و روح آنها همراه بدن مثالى در عالم برزخ مى باشد و متناسب با اعمال خود در اين دنيا، در عالم برزخ از رحمت يا نقمت الهى برخوردار و يا گرفتار هستند تا روز قيامت.

آنجا جلوات و برنامه هاى روحانى و معنوى بسيارى در صورت هاى گوناگون هست كه در مجموع، عالم عقبى به آن امور جامع تر و گسترده تر مى باشد كه تصور آنها به طور تفصيل در اين عالم براى ما ممكن نيست. آوازهاى پرندگان بهشتى، هم گوش جسمانى را مى نوازد و هم ارواح را به سوى معارج روحانى پرواز مى دهد.

اجمالًا چنان است كه انسان با روح و جسم دنيايى يا از همه متمتع و بهره مند مى شوند يا گرفتار آن عذاب هاى جسمانى مى گردد، در عين حال كه عذاب روحانى يا ثواب روحانى نيز هست. در دعاى شريف كميل است كه

«فَهَبْنِى يا إِلَهِى وَ سَيدِى صَبَرْتُ عَلَى عَذَابِكَ فَكَيفَ أَصْبِرُ عَلَى فِرَاقِكَ وَ هَبْنِى صَبَرْتُ عَلَى حَرِّ نَارِكَ فَكَيفَ أَصْبِرُ عَنِ النَّظَرِ إِلَى كَرَامَتِكَ»

اعتقاد به اين امور، همه به طور اجمال لازم است.

كسى است كه وارد آتش مى شود.

نمونه اى است از آن آيات و علاوه، واضح ترين دليل بر علم غيب آن بزرگواران، خبر آنها از مغيبات و حوادث آينده است كه به تواتر، ثابت و مسلم است.

رسم المصحف در بسيارى از موارد و براى بسيارى از كسانى كه قرآن خوانند سبب اشتباه و غلطخواندن مى شود در حالى كه بر طبق رسم الاملاء به سهولت و صحيح خوانده مى شود.

دينى خويش و احكام شرعى را از قرآن كريم استنباط كند و نياز به مفسّر مورد اعتمادى كه خود قرآن يا پيامبر خدا صلى الله عليه وآله معرفى نموده باشند نداشته باشد؟

ج. قرآن و اهل بيت عليهم السلام با هم حجّت هستند، نه به تنهايى يعنى در زمان حضرت رسول اكرم صلوات الله و سلامه عليه، قرآن و حضرت رسول حجّت بودند و در زمان حضرت امير، قرآن و حضرت امير و در زمان امام حسن مجتبى، قرآن و امام مجتبى عليه السلام و همين طور تا آخر ائمه عليهم السلام 165] و اگر كسى تنها به قرآن، اكتفا كند گمراه مى شود و به احكام الهى نمى رسد و در خطا مى ماند كه نتيجه اش حزن و اندوه دايم و عذاب و هلاكت ابدى است، و هيچ عاقلى خود را در چنين مهلكه اى قرار نمى دهد و بايد دانسته شود كه قرآن مشتمل بر آيات محكمه و آيات متشابه است؛ نسبت به آيات متشابه كه هيچ كس نمى تواند مقصود را كه داراى احتمالات متعدّده است اظهار نظر كند و يك احتمال را در بين احتمالات، به ظنّ و گمان خود اختيار كند چون عمل به ظن و استحسان است نه عمل به قرآن بلكه بايد معنى آيه توسّط مفسّرى كه عقلًا و نقلًا، معصوم است و خطا و گناه نمى كند بيان شود و آنها خاندان عصمت و طهارت يعنى ائمه هدى عليهم السلام كه قرآن بر آنها نازل شده مى باشند، و هم چنين در محكمات هم، هر كجا احتمال متعدد باشد، حجت، قول امام معصوم عليه السلام است.

ص: 192

بر كمالات حقيقى و فضايلش افزوده مى شود، على هذا ارتباط با اين كتاب كه برهان خاتميت دين اسلام و بلكه دليل قاطع صحّت نبوت همه انبياء سلف و معجزه جاويدان رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلّم است به هر صورت كه توفيق آن حاصل شود ارزنده و مغتنم است؛ به صورت يادگيرى قرائت و خواندن آن، به صورت حفظ آن در شكل تدبّر در آيات، در صورت بررسى تفسير آن يا در صورت تعليم و تعلّم انواع علوم مربوط به آن و در شكل دعوت مردم دنيا به دعوت و هدايت آن و در صورت هاى مستحسنه و ارزنده ى ديگر، همه كمال و فضيلت و موجب تقرّب به درگاه صاحب اصلى آن خداوند متعال است. بديهى است با اين تمسّك به قرآن مجيد بايد تمسّك به عترت و اهل بيت عليهم السلام نيز همراه باشد تا شخص از گمراهى و ضلالت در ضمان امان قرار بگيرد كه بر حسب حديث متواتر ثقلين فقط امان از گمراهى، به تمسك به قرآن و عترت حاصل مى شود. در تفسير قرآن مجيد در هر كجا كه دو معنى و دو تفسير محتمل باشد، تنها تفسير اهل البيت عليهم السلام حجّت و معتبر است و نظر و تفسير ديگر، تفسير به رأى و فاقد اعتبار است و آنچه را كه برداشت ناميده ايد، بايد به تفسير اهل البيت عليهم السلام وعلماى آشنا به اين نوع تفسير عرضه نماييد.

ترجمه هرچه هم دقيق و رسا باشد بالاخره كلام بنده و مخلوق است، و قرآن، كلام خدا و خالق و هرگز ترجمه قرآن را نمى توان مثل ترجمه كتاب هاى ديگر در كنار هم و مانند هم دانست. و بلكه در ترجمه هاى ديگر، بسا ترجمه از اصل رساتر و كامل تر مى شود، اما در قرآن كريم و مثل كلمات ائمه طاهرين عليهم السلام، مثل نهج البلاغه و صحيفه سجاديه، ترجمه هرگز به اصل نمى رسد.

به هر حال بايد ترجمه قرآن را پله اول صعود به معارف الهى و حقايق غير متناهى دانست و صعود را تا هر كجا ممكن است ادامه داد، و بديهى است كه تفسير از سطح عميق تر و غناى بيشترى برخوردار است و مفسّر بايد علاوه بر تسلط به لغت عرب، آگاه به روايات وارده از معصومين عليهم السلام درباره آيات قرآنى نيز باشد.

دانست- چون سبب آشنايى مردم به مطالب قرآن مى شود- و نه مى شود نسبت به آن سهل انگارى نمود و آن را كار آسانى دانست كه همه از عهده آن برآيند.

إِمَامًا قَالَ وَمِن ذُرِّيتِى قَالَ لَا ينَالُ عَهْدِى الظَّالِمِينَ 171]

و در جايى ديگر فرمايد:

وَذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَيهِ فَنَادَى فِى الظُّلُمَاتِ أَن لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّى كُنتُ مِنَ الظَّالِمِينَ 172] چرا پيغمبر خدا، حضرت يونس كه داراى درجه عصمت باشد خود را ظالم خواند در حالى كه طبق آيه اول عهد و پيمان الهى به ظالمين نخواهد رسيد؟

ج. در تفسير اين آيه شريفه، بعض مفسران 173] فرموده اند: «انه كان مندوباً الى المقام فلم يكن ذلك محظوراً و انما كان ترك الاولى و قوله «كنت من الظالمين أى كنت من الباخسين نفسى ثوابها لو اقمت لأنه كان مندوبا اليه» طبق تفسير اين آيه شريفه كار حضرت يونس على نبينا و آله و عليه السلام ترك اولى بوده است نه ظلم. براى اطلاع بيشتر مى توانيد به تفاسير معتبر شيعى از جمله مجمع البيان و صافى مراجعه نماييد.

مردان بايد با آنها با مساوات رفتار كنند و اگر سركشى كردند مى توانند حتى زنان را تنبيه كنند؟

ج. گرچه خطاب آيات شريفه و بسيارى از ضماير آن به لفظ مذكر است ولى در واقع مخاطب جميع مكلفين هستند و خطابات مشترك بين زنان و مردان است و نعيم بهشت نيز اختصاص به مردان ندارد و زنان مؤمنه نيز مشمول آن هستند هم چنان كه عقوبات و عذاب اخروى هم براى گنهكاران؛ چه زن باشند و چه مرد شامل همگان مى شود.

قال الله تعالى:

إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ(1) در اين آيه سوره احزاب دقت كنيد كاملًا مطلب بر شما روشن مى شود إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ ...(2) كه در همه ارزش هاى حقيقى همه على السويه اند.

طبق روايات معتبره پس از رسول خدا صلى الله عليه وآله و به سفارش آن حضرت قرآن را جمع آورى نمودند.

شميل مسيحى بگويد:

انى و ان اك قد كفرت بدينه هل اكفرن بمحكم الآيات

در اين آيات تناقضى نيست و اشاره اى است اجمالى نه تفصيلى به ادوار خلقت و جواب كل اين حرف ها همان فرمايش حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام است كه به آن حضرت عرض شده بود كه كندى فيلسوف مى خواهد به گمان خود راجع به وجود تناقض در قرآن بنويسد.

شخصى به امر حضرت بى آن كه بگويد آنچه را مى گويم از امام گرفته ام، گفت: اگر بر تو پس از زحمتى كه كشيدى آورنده بگويد مراد من غير از اين است كه تو گمان كرده اى چه جواب مى دهى؟ كندى گفت: اين كلام بزرگ است. از تو نيست. او فاش كرد كه حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام فرموده اند. كندى تصديق نمود و توبه كرد.

اثبات تناقض در كلام متكلمى، مثل قرآن كه از حيث مضامين در بين كتاب هاى مذهبى اول و در فصاحت و بلاغت هم معجزه است و نيز پيداكردن تناقض امكان پذير نيست.

تحدى طلبى قرآن (نه تعدى) از عصر نزول اعلام شد و آيه فصيح و بليغ

وَإِن كُنتُمْ فِى رَيبٍ مِّمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُواْ بِسُورَةٍ مِّن مِّثْلِهِ وَادْعُواْ شُهَدَاءكُم مِّن دُونِ اللّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ وَلَن تَفْعَلُواْ فَاتَّقُواْ النَّارَ ...(1) و آيه

قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الإِنسُ وَالْجِنُّ عَلَى أَن يأْتُواْ بِمِثْلِ هَذَا

ص: 201

الْقُرْآنِ لَا يأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا(1)

اين تحدى در همان عصر پيغمبر، حقانيت نزول وحى و آسمانى بودن قرآن را ثابت نمود و بلغاء بزرگ، مثل وليد بن مغيره و كل فصحاء عرب كه در فن سخن و فصاحت و بلاغت بالاترين درجات را داشتند، در برابر اين تحدى زانوى عجز بر زمين زدند و هم اكنون هم اين تحدّى زنده است و مورد اعتراف و قبول فصحاء بوده است و به قول بوصيرى در وصف آن مى گويد:

ردّت بلاغها دعوى معارضهاردت الغيور يد الجانى عن الحرم

در خود عالم اسلام هزارها از فصحا و بلغاء ظهور كرده و همه در مقابل قرآن خضوع كامل اظهار نموده اند.

اگر چنين بود، مثل اميرالمؤمنين عليه السلام نمى توانست آن گونه رسا و بالا از قرآن ستايش نمايد. تعجب است كه مهملات كتاب فرقان الحق را كه مورد مضحكه بلغا است مى گوييد ادعاء برترى بر قرآن را دارد، مثل اين كه كتاب خاله موشه را كسى از گلستان و بوستان سعدى و ديوان حافظ بالاتر بگويد. (اگر چه اين مثال هم كم است).

من صرف وقت را در پاسخ به اين سخنان، ضايع كردن عمر مى شمارم و در اين دنياى سخن و فصاحت و بلاغت عرب از مسلمان و مسيحى و ملحد يك نفر را پيدا كنيد كه مهملات فرمان الحق را با مثل كتاب هاى عادى ادب قابل قياس بداند.

عذاب نمى دهيم مگر اين كه فرستاده اى براى آنها مبعوث نماييم:

مَّنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يهْتَدى لِنَفْسِهِ وَمَن ضَلَّ فَإِنَّمَا يضِلُّ عَلَيهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا(1) اين مسأله نيز از دو جنبه قابل بررسى است: سلب آزادى انتخاب، و كوربودن اين نوع عذاب. در مورد نخست، خود قرآن بيان مى كند كه در پذيرش دين اجبارى نيست:

لَا إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ قَد تَّبَينَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَى فَمَنْ يكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيؤْمِن بِاللّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىَ لَا انفِصَامَ لَهَا وَاللّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ 179] اگر اين گونه باشد؛ پس، چرا خداوند، ملت ها را مجبور به پذيرش دين جديد مى نمايد؟ اما در مورد دوم؛ فرض مى نماييم كسانى كه از پذيرش نظر پديدآورنده گيتى امتناع مى ورزند، مستحق چنين عذابى باشند؛ گناه بچه ها، نوزادان و كسانى كه در رحم مادرانشان هستند، چيست؟

ج. در مطالبى كه نوشته ايد و به گمان خود يكى از تناقضات واقع در قرآن را نشان داده ايد، چند مورد اشتباه است و چيزى كه در اين آيات يافت نمى شود تناقض است.

الف) هدف مندبودن عذاب از آياتى كه نقل كرده ايد استفاده نمى شود و اين كه كسى بگويد خدا پيغمبران را فرستاد و به مردم امر و نهى فرمود تا آنها مخالفت

ص: 203

كنند و آنها را عذاب فرمايد هرگز صحيح نيست و توهم نمى شود، بلكه مطلب از اين قرار است كه خدا بر حسب حكمت، بندگان خود را هدايت فرموده، به وسيله عقل و اسباب تكوينى او را هدايت فرموده چنان كه تشريعاً هم به وسيله انبيا هدايت فرموده است و راه راست و خير و صلاح و نجات و رستگارى و راه خلاف و فساد را به بشر نشان داده است و به او آثار سوء گناه و مخالفت را نشان داده و اين كه او را مورد مؤاخذه و عقاب و عذاب قرار دهد اعلام نموده است، اما به اين معنى نيست كه راه صواب و راه خطا را به او نشان داده براى اين كه او مخالفت كند تا او را عذاب نمايد.

نبايد برنامه صحيح عالى بعثت انبياء را كه هدف از آن كمال انسان ها است به عكس و به اين زشتى تفسير نمود.

ب) راجع به خشم خدا و سلب آزادى انتخاب از مردم و اكراه آنها بر ايمان و تسليم و استبداد خدا و اين الفاظ و اصطلاحات كه خدا از آن منزه است بايد بدانيم كه نگاه ما به جهان و مسائل مربوط به انسان و حقوق بشر بر اساس جهان بينى الهى و توحيدى است، نه جهان بينى مادى و لاييكى و الحادى. در جهان بينى الهى خدا خالق و همه مخلوق و او مالك و همه مملوك و او رازق و همه مرزوق و او قادر و همه عاجز.

در اين جهان بينى هر چه سخن گفته مى شود از مرتبه تسليم بنده و قبول او است.

كمال همه به اين است كه او را بپرستند و حكم او را پذيرا باشند. كسى حق معصيت و مخالفت امر خدا را ندارد، اگرچه تكويناً مختارند، اما تشريعاً بايد در محدوده هدايت و تعليمات وحيانى اعمال اختيار نمايند

إِنَّا هَدَينَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا(1)

ص: 204

هست و امر و نهى و حلال و حرام و نهى از ظلم هم هست و عقوبت بر گناه و مؤاخذه هم بر فعل مناهى و معاصى و ملاهى هم هست. تهديد به قطع نعمت ها و نزول بلا و آنچه بر بعض اقوام به واسطه گردنكشى و تكبر در برابر هدايت انبيا شد نيز هست. عالم مخلوق خدا است و اداره آن با او است و نظام همان نظام است كه بخشى از آن تكويناً برقرار و در بخش اختيار بشر تشريعاً برقرار مى شود.

لَا إِكْرَاهَ فِى الدِّينِ معنايش به خودواگذارى بشر نيست و جمله اخباريه را نبايد انشاييه معنى نمود. معنايش اين است كه در نظام تشريع امر دين و عقيده امرى قلبى است كه مثل ساير مقررات الهى در ظاهر كسى بر آن مجبور نمى شود اما بر اظهار تسليم و دين و احترام از شرع همه مكلّفند همه ملت ها و همه مردم بايد دين خدا را بپذيرند، و اگر نپذيرند مستحق عقوبت و عذاب هستند. به آيات متعددى در اينجا استشهاد كرده ايد كه هيچ كدام با مطالبى كه تصور كرده ايد ارتباط ندارد و هر كدام معناى خاص خود را دارند. قرآن است و كلام الهى و وحى است و معناى هيچ يك هدف مندبودن عذاب نيست. مطالب و حقايق عالى در اين آيات بيان مى شود كه در اينجا مجال ورود در آنها نيست. اوج معرفت بشر، درك معانى اين آيات و شناخت شئون الهى، خودشناسى و خداشناسى است.

ج) عذاب عام الهى، مثل طوفان يا هلاك قوم لوط و ساير انبياء هدف مند نيست، يعنى برنامه ريزى براى تعذيب نيست؛ بلكه برنامه ريزى براى نجات و براى ظهور لياقتى است كه خداوند در انسان قرار داده است براى فوز و فلاح تكريم و تشريف.

ص: 205

هر چه واقع مى شود و هر چه صادر مى شود همه با حساب و تقدير خاص و

كل شئ عنده بمقدار است نه در جايى چيزى كم است و نه زياد، البته احاطه بشر به كل اين امور اگر محال نباشد شبه محال است.

ابتلاء اخيار به واسطه سوء اعمال اشرار از لوازم اين عالم است و گاه هم اشرار به واسطه مصلحت وجود اخيار منفعت مى بينند. اين مسائل در حساب هاى الهى محفوظ است و ما هم كمى از كم و از كمتر آن را درك مى كنيم، و اجمالًا اگر به نظر عبرت و معرفت اندوزى و نيك نگرى و درك اسرار انسان وارد مطالعه آيات تكوين و تشريع شود، كارى كودكانه پيدا نمى كند و هر چه تفكر كند و جلو برود بينايى و بينش و روشنايى در همه جوانب عالم تكوين و تشريع مى يابد.

انسان آگاه بايد حدّ خود را نگاه دارد و استبدادات خود را در مسير نيل به حقايق عالى محو نمايد و به مضامين اين اشعار توجه داشته باشد:

ص: 206

دل گرچه در اين باديه بسيار شناخت يك موى ندانست و بسى موى شكافت

اندر دل من هزار خورشيد بتافت وآخر به كمال ذره اى راه نيافت

و

زمين در جنب اين نه طاق خضراچه خشخاشى بود بر روى دريا

تو خود بنگر از اين خشخاش چندى سزد گر بر بروت خود بخندى

ولى جاى ديگرى مى فرمايد كه سؤال نمى شود:

وَلَا يسْأَلُ عَن ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُونَ 183] آيا اين آيات با هم ديگر تناقض دارند؟

ج. اشكال، منطقى و عالمانه نيست و تحقق تناقض متوقف بر تحقق وحدات ثمانيه (هشت گانه) است كه بدون قطع به تحقق هر هشت وحدت، حكم به تناقض صحيح نيست و با عدم يكى از وحدات، تناقض حاصل نمى شود.

از جمله وحدات ثمانيه، وحدت زمان است كه در اين آيات محقق نيست، زيرا آيه 78 سوره قصص مربوط به سؤال از مجرمين در تعذيب آنها به عذاب در دنيا است، مثل عذاب قارون و اما آيه وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم مَّسْئُولُونَ در سوره صافات آيه مربوط به سؤال از مجرمين در آخرت است.

بنابراين وحدت زمان محقق نيست، بلكه وحدت مكان هم به اعتبار دنيا و آخرت حاصل نيست، و آيه 23 سوره انبيا نيز اگر در مقام بيان فعليت سؤال باشد، مربوط به آخرت است هر چند محتمل است مراد بيان تفاوت شأن خالق و مخلوق است كه نسبت به خالق شأنيت سؤال هم نيست، ولى در مخلوق اين شأنيت ثابت است. حاصل اين كه اشكال تناقض بسيار واهى و باطل است.

را باز كند، و سپس خود نيز اين كار را انجام مى دهند و بى درنگ از همه حقايق گذشته و آينده (به درستى) اطلاع پيدا مى كنند و به آگاهى شخص مى رسانند. آيا انجام چنين كارى جايز است؟

ج. اين اعمال خلاف است و مراجعه به اين گونه افراد و دادن اجرت به اينها جايز نيست.

مسن و امام جواد عليهماالسلام شد؟

ج. در رابطه با آيه

«الْخَبِيثَاتُ لِلْخَبِيثِينَ وَ الْخَبِيثُونَ لِلْخَبِيثَاتِ وَ الطَّيبَاتُ لِلطَّيبِينَ وَ الطَّيبُونَ لِلطَّيبَاتِ أُولئِكَ مُبَرَّءُونَ مِمَّا يقُولُونَ»(1)

اين تفسير كه گفته شود زن هاى خبيث و ناپاك مختص مردهاى خبيث مى باشد و مردهاى خبيث نيز براى زن هاى خبيث مى باشد، ظاهراً صحيح نيست.

اگر خبث و ناپاكى اعم از ناپاكى جنسى و گناهان ديگر باشد با آيه

امْرَأَةَ نُوحٍ وَامْرَأَةَ لُوطٍ كَانَتَا تَحْتَ عَبْدَينِ مِنْ عِبَادِنَا صَالِحَينِ فَخَانَتَاهُمَا(2) منافات دارد، اگر چه خيانت جنسى نباشد و تفسير آيه به خباثت باشد هم با آن كه در بين بعض زن ها و همسرها اتفاق مى افتد- كه گاه زن، پاك از آلايش جنسى است و مرد ناپاك و گاه به عكس، زن ناپاك و همسر پاك است- صحيح نيست. بنابراين هر دو تفسير غيرمقبول است و تفسيرى كه مستقيم باشد اين است كه آيه در مقام ذم محكوم كردن اشخاصى است كه افراد را متهم به ارتكاب گناه و اعمال زشت مى نمايند و سخن تهمت آميز و خبيث و ناپاك و دروغ و غيبت مى گويند، مثل آنها كه در داستان افك، عايشه يا ماريه را مورد تهمت قرار دادند.

پس معلوم شد آيه ارتباطى به همسران حضرت نوح و لوط پيغمبران خدا و همسران امام مجتبى و حضرت جواد عليهما السلام ندارد.

ص: 211

سدّ راه سعادت ديگران نيز شده و مى شوند و اينها كفّارى هستند كه در معركه جنگ با اهل ايمان روبرو مى شوند و درصدد كشتن و اسيركردن آنها هستند. به همين جهت مال و جان و زنان آنها از ارزش و اعتبار ساقط مى شود، يعنى تا چندى كه درصدد محاربه با مسلمين بر نيامده اند همه چيز آنها ارزش دارد و كسى حق تعرّض به آنها را ندارد، ولى وقتى كه درصدد محو اسلام و قرآن و ضديت با خداى خود برآمدند از ارزش مى افتند و خود اين هم حكم خدا است كه مانند ساير احكام تغيير نمى كند.

تحقيقات نشان مى دهد كه جهان به طور تدريجى تكامل يافته است. جمع بين اين آيات چگونه است؟

ج. كلمه «يوم» و مرادف آن روز اگر چه بيشتر به معناى زمان تابش آفتاب و ضدّ شب به كار برده مى شود، ولى مفهوم آن وسيع تر از اين است.

گاه گفته مى شود: «روز» و «يوم» و مقصود از آن، زمان بين طلوع آفتاب و غروب آن است. گاهى اين كلمات گفته مى شود و از آن، مدّت يك جريان يا زمان و دوران يك حكومت، يا يك عصر، يا عمر يك شخص، يا دوران جوانى يا پيرى، يا دوران سيادت و عزّت و خوشى يك امّت و ملّت قصد مى شود، مثلًا گفته مى شود: امروز و فردا و از روز، دنيا و از فردا، آخرت قصد مى شود. يا شاعر مى گويد:

ص: 214

روز بزرگ گر چه جهان كم نديده است

روزى چو روز حضرت خاتم نديده است كه مقصود او از «روز حضرت خاتم»، تمام عصر حضرت رسول اكرم صلى الله عليه وآله مى باشد، و اميرالمؤمنين عليه السلام نيز در «خطبه شقشقيه» به اين شعر، تمثّل جسته، و دو عصر و دو دوره را در ارتباط با خودشان، دو «روز» شمرده اند. با توجهّ به اين توضيح مختصر، معلوم مى شود كه ستّة ايام (شش روز) در سوره مباركه «حديد» و هم چنين در سوره «اعراف» اشاره به شش دورانى است كه در آنها آسمان ها و زمين شكل گرفته و اين نظامات و تشكيلات وجود يافته است.

و اشاره به اين است كه خلقت آسمان ها و زمين دفعى نبوده، بلكه به ارادة الله و حكمت بارى تعالى تدريجى انجام شده است؛ چنان كه در اجزاى عالم خلقت و طبيعت، بيشتر يا همه چيزها به تدريج آفريده مى شوند، مثلًا سنگ ها و معادن و كاينات ديگر، بعضى در طى هزاران سال و بعضى بيشتر و بعضى كمتر از يك سال، و برخى كمتر از اين زمان وجود پيدا مى كنند.

آسمان ها و زمين نيز بنابر اين دو آيه كريمه در طى شش روز، شش دوران و شش تحوّل و جريان شكل گرفته و خلق شده اند. اين دو آيه از عجايب آيات و

ص: 215

معجزات قرآن كريم است كه شكل گيرى و خلقت كلّ نظام آسمان ها و زمين را تدريجى اعلام مى نمايد.

بسا مطالبى كه در آن عالم بر انسان كشف مى شود خيلى پيش اينها وسيع تر باشد.

معارف دين ؛ ج 3 ؛ ص232

قرآن بعض تعريفات در آخرت را به عنوان مثال مى فرمايد مثل

مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِى وُعِدَ الْمُتَّقُونَ 191] و بيشتر از اين كه بفرمايند

فِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الْأَنفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْينُ 192] نمى شود آن عالم را به اين بشر معرفى كرد.

بايد از اين همه تعريفات قرآنى از عالم آخرت از بهشت و جهنم، از قرب و بعد از خدا، از ثواب و عقاب الهام گرفت، و در عين اعتقاد به همين نصوص توجه داشت كه تفهيم كامل آن حقايق و وسعتى كه بسا بيش از وسعت عالم دنيا نسبت به عالم جنين باشد با ابزار خاص و يا بينش بالاى آن جهان كه فَبَصَرُكَ الْيوْمَ حَدِيدٌ(1) قابل تفهيم است. در اين رابطه حتى ما مى توانيم از همين عالم دنيا مثال بياوريم كه فهم بسيارى از آن در حد صفر و فهم بعضى بسيار بسيار بالا است كه آن كه در مرتبه صفر است نمى تواند مراتب بالا را تصور كرد در اين عالم دنيا چقدر عجايب و شگفتى هاى مرئى و نامرئى هست كه بشر از تصور آنها عاجز بوده و به مرور زمان و پيشرفت رشد علمى به بخشى اندك از آن راه يافته و ملتفت است كه برخى از حقايق است كه از دسترس فهم و درك او برون است، و حتى بزرگان علم و بصيرت و بالاتر شخصيت هايى، مثل حضرت على عليه السلام آن گونه نسبت به همين دنيا اذعان و اقرار كنند و بگويند:

«سُبْحَانَكَ مَا أَعْظَمَ مَا نَرَى مِنْ خَلْقِكَ وَ مَا أَصْغَرَ كُلَّ عَظِيمَةٍ فِى جَنْبِ قُدْرَتِكَ وَ مَا أَهْوَلَ مَا نَرَى مِنْ

ص: 217

مَلَكُوتِكَ وَ مَا أَحْقَرَ ذَلِكَ فِيمَا غَابَ عَنَّا مِنْ سُلْطَانِكَ وَ مَا أَسْبَغَ نِعَمَكَ فِى الدُّنْيا وَ مَا أَصْغَرَهَا فِى نِعَمِ الْآخِرَة»(1).

و آنها كه در اين مكتب قرآنى و هدايت هاى وحيانى درس خواندند بگويند:

ص: 218

دل گرچه در اين باديه بسيار شتافت يك موى ندانست و بسى موى شكافت

اندر دل من هزار خورشيد بتافت و آخر به كمال ذره اى راه نيافت

حال همه معلوم است كه بايد از همين داده هاى وحيانى قرآنى و روايى استفاده كرد و اعتقاد و ايمان را به عالم آخرت كامل نمود، و آيات قرآنى موارد را همواره متذكر بوده و با تلاوت آنها و تفكر در آنها اعتقادات را بالا برد كه در ايمان اگر به مقام قائل

«لَوْ كُشِفَ الغطَاءُ مَا ازْدَدْتُ يقِيناً»(1)

نرسيم به مقام

«فَهُمْ وَ الْجَنَّةُ كَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِيهَا مُنَعَّمُونَ وَ هُمْ وَ النَّارُ كَمَنْ قَدْ رَآهَا فَهُمْ فِيهَا مُعَذَّبُونَ»(2)

و آن جوان انصارى برسيم.

اللّهُمَّ ارزُقْنَا كَمَالَ المَعْرفَة وَالبَصِيرَة رَبَّنَا أتْمِمْ لَنَا نُورَنَا بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَاهِرِينَ صَلَوَاتُ الله عَلَيهِم أجْمَعِينَ.

ص: 219

ج. تعاليم حيات بخش اسلام به گونه اى حكيمانه در جامعه اى كه برده دارى و برده فروشى يكى از داغ ترين بازارهاى رايج زمان بوده، بشريت را به سمتى سوق داد و احكام بسيارى براى آزادى بردگان جارى نمود كه بى رونقى برده دارى امروز، نتيجه آن است، و تاريخ تمدن بشر شاهد صدق آن مى باشد و سير احكام اسلام، به سوى پايان دوره برده دارى است.

و از اين كه خداوند از يهود و نصارى نام نبرده، استفاده مى شود كه بفهماند اگر طايفه اول تفوق پيدا مى كنند براى اين است كه پيرو حق اند و اگر طايفه دوم زير دست قرار مى گيرند به خاطر اين است كه منكر حق بودند. پس عبارت «كسانى كه تو را پيروى مى كنند» تنها صادق بر افرادى از نصارا است كه تا قبل از ظهور اسلام و نسخ شدن دين عيسى على نبينا و آله و عليه السلام بر نصرانيت استوار بودهند و نيز بر افرادى از مسلمانان است كه بعد از ظهور اسلام در پيروى از اسلام استقامت كردند و مى كنند، چون پيروى از اسلام هم پيروى از حق و پيروى از مسيح على نبينا و آله و عليه السلام است، و مراد از تفوق، تفوق در حجت و منطق است.

پس نتيجه اين مى شود كه پيروان تو؛ چه نصارا و چه مسلمانان به زودى حجتشان بر حجت كافران يهودى تفوق پيدا مى كند و اين تفوق تا روز قيامت ادامه دارد.

مطلب ديگر اين كه پيرو واقعى حضرت عيسى على نبينا و آله و عليه السلام حتماً بايد پيرو پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله باشد چون در موارد مختلف در انجيل وجود دارد كه حضرت عيسى على نبينا و آله و عليه السلام به رسالت پيامبرى بعد از خود به نام احمد صلى الله عليه و آله خبر داده است، پس كسانى كه انجيل را قبول دارند بايد به بشارت هاى انجيل ايمان داشته باشند و پيامبرى حضرت محمد بن عبد الله صلى الله عليه و آله را قبول داشته باشد.

تَشْكُرُونَ 201]

كلمه السمع به صورت مفرد به كار رفته است در حالى كه كلمات الابصار و الافئده به صورت جمع ذكر شده اند؟

ج. براى اطلاع از تفسير و نكته مذكوره در آيه شريفه مى توانيد به تفاسير معتبر شيعى از جمله مجمع البيان و تبيان و صافى و منهج الصادقين مراجعه نماييد. اجمالًا بدانيد مرحوم شيخ طوسى اعلى الله مقامه در تفسير تبيان از يكى از ادباى معروف چنين نقل مى كند كه علّت مفرد آمدن سمع ممكن است يكى از دو چيز باشد:

نخست اين كه سمع گاهى به عنوان اسم جمع به كار مى رود و مى دانيم كه در اسم جمع معنى جمع وجود دارد و نيازى به جمع بستن نيست.

ديگر اين كه سمع مى تواند معنى مصدرى داشته باشد و مصدر دلالت بر كم و زياد هر دو مى كند و نيازى به جمع بستن ندارد، و جواب ديگر اين است كه از جنبه ادبى، تعبير به سمع متداول تر از اسماع بوده است.

معناى" اياب" و" حساب"

212. در قرآن آمده است:

إِنَّ إِلَينَا إِيابَهُمْ ثُمَّ إِنَّ عَلَينَا حِسَابَهُمْ 202] كه از «إنّ» و مقدم بودن جار و مجرور (إلينا و علينا) استفاده شود كه إياب و حساب در انحصار خدا است. ولى در زيارت جامعه ى كبيره آمده است:

«إيابُ الخَلقِ الَيكُم وَ حِسَابُهُم عَلَيكم»

كه به نظر رسد اين جمله از زيارت، منافات با نصّ

ص: 223

قرآنى دارد. وجه جمع بين اين دو چيست؟

ج. حساب مردم اصالتاً با خداوند متعال است. ممكن است اين امر به اذن خداوند متعال به اولياء خاص او يا به ملائكه ارجاع شود، و ظاهر اين است كه مراد، اياب به سوى خدا و حساب بر خداست و اين اعم از اين است كه بلاواسطه باشد يا مع الواسطه و يكى اصل و ديگرى فرع و در طول اولى باشد.

لِلْكُل يتمّ حِسَاب الكل بِتَمَامِ حِسَابِ الوَاحِد.»(1)

اين همه معانى و اين اسماء الحسنى و صفات الهى همه تفسير قدرت خداوند متعال است كه مقتضى قدرت كامله او و صفات جماليه و جلاليه اين است كه سريع الحساب، سريع العقاب، اسرع الحاسبين و ارحم الراحمين و أبصر الناظرين و اسمع السامعين و ... باشد.

مى شود، و حاصل اين است كه در سير عالم خلقت و تكوينيات ظلم و ستمى نيست و هر چيز كه هست آن چنان مى بايد كه هست و آن چيز كه آن چنان نمى بايد، نيست. اگر شخصى كوسه است با سوابقى كه دارد بايد كوسه باشد و كوسه مى شود آن هم كه ريش دارد بايد ريش داشته باشد. اين بالاصل است و آن بالعارض است.

در اينجا تأملات بزرگان اهل فن و كاوشگران در اصناف مخلوقات هر چه عميق باشد به پايان نمى رسد و پاسخ به هر سؤال پرسش هاى جديدى را پيش مى آورد.

ص: 226

فقط براى يك شهيد اسلامى. با فرض اين كه شهيد مورد نظر به هر حورى يك ساعت برسد، بعد از 2740 سال كار بدون وقفه نوبت به آخرين حورى مى رسد.»

ج. پيش از اين كه در خصوص روايتى كه مورد سؤال است وارد جواب بشويم نكات مهمى را تذكر مى دهيم:

1. به طور كلى رواياتى كه در بيان مقدار ثواب و يا عقاب اعمال و تفاصيل اوضاع بهشت و جهنم روايت شده است- اگر سند صحيح هم داشته باشند- اعتقاد به آن بالخصوص واجب نيست، و خبر واحد در فروع دين و احكام، حجت و معتبر است. در اين امور، نقل روايات موجب تشويق و ترغيب اشخاص به كارهاى خير و ثواب و اجتناب از كارهاى زشت و گناه است، و افراد سليم النفس و پاك نهاد و مؤمن هر كدام را كه به سند صحيح روايت شده باشد و متن مضمون آن غرابت نداشته باشد، قبول مى كنند.

به هر حال اعتبار روايات، شرايط معتبر و دقيق و عقل پسند دارند كه علم مهم درايه مربوط به آن است. نقل روايت، مثلًا در كتاب هاى ثواب الاعمال يا عقاب الاعمال يا در مسايل تاريخى اسلامى و مباحث ديگر يك موضوع است و شناسايى اعتبار آن، موضوع ديگرى است و به مجرد نقل نمى شود اعتماد نمود.

2. در مضامين روايات نيز درك معانى و مقاصد روايات و اظهار نظر در آنها، خصوص روايات مربوط به عالم غيب و غيب اين عالم، فن هر كس نيست و اشخاص با سابقه كامل در احاديث و آيات قرآن مجيد و مستقيم السليقة مى توانند در مواردى كه معناى حديث، سهل التناول براى همه نيست اظهار نظر كنند. دارابودن علوم مختلف از ادبيات و شناختن اقسام الفاظ و تشخيص حقيقت و مجاز و فرق بين اخبار و انشاء و اطلاع از نظرات علماء و تخصص كامل در علم كلام و اعتقادات و گفته ها و اقوال علماء و اصحاب لازم است.

ص: 229

چه بسا مضمون حديثى كه مورد ردّ و خنده يك نفر عوام و بى اطلاع شود كه براى يك عالم حديث شناس و عاليقدر، مثل شيخ مفيد يا طوسى يا علامه حلى يا علامه مجلسى و بزرگان ديگر، اعجاب آفرين و معجزه علمى محسوب گردد.

3. به طور كلى در مقام نقل حديث براى عموم و به عنوان منبر و موعظه بايد فهم مستمعين و ميزان معارف دينى آنها را در نظر گرفت كه سخنرانى، بليغ و به مقتضاى حال باشد تا موجب سردرگمى و استعجاب و انكار قلبى بعض مستمعين نشود؛

هر سخن، جايى و هر نكته، مقامى دارد

ابن رشد در مقدمه كتاب خود اين حديث شريف را از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل مى نمايد كه فرمود:

«حَدِّثُوا النَّاسَ بِمَا يفْهَمُون وَ لَاتُحَدِّثُوهُم بِمَا لَايفْهَمُون تُرِيدُون أن يكذَّب اللهَ وَ رَسُوله.»

در كافى شريف هم مضمون اين حديث با لفظ (بما يعرفون) روايت شده است، و اين اصل و دستور را در هر مجلسى كه مستمعين بسيار با درجات مختلف در فهم و معرفت و اطلاع حضور دارند، نمى توان نقل نمود.

اين مجالس با مجالس درس و املاء حديث فرق دارد. حديثى كه به وسيله راديو به جهانيان ابلاغ مى شود بايد براى همه مورد استفاده واقع شود و سؤال برانگيز از سوى اشخاص مغرض و يا كم فهم يا عوام نگردد.

4. آيات و احاديثى را كه مربوط به عالم غيب، مثل وسعت عرش و كرسى و قدرت ملائكه و عذاب جهنم و نعمت هاى بهشتى و عالم برزخ و امور ديگر از اين قبيل است، نبايد همه را به تمام معنى با معيارهاى اين عالم بررسى كرد و نظر به امكان يا عدم امكان آن داد. حتى در آيات و رواياتى كه به بخش هاى خاصى از

ص: 230

اين عالم مربوط مى شود، اظهارنظر در هر بخشى از آن، در صلاحيت

متخصص خاص است و هر كسى نمى تواند اظهارنظر كند. آن كه عالم به علم هيئت- آن علم بزرگ- است و كيهان شناس است، بايد در اين علم، در فواصل ستارگان، در تعداد آنها- كه از چند هزار ميليارد هم بيشتر به شمار آمده است-، در ارتباط با آيه كريمه

فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ 206] و

فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ 207] و آيه

وَالسَّمَاء بَنَينَاهَا بِأَيدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ 208] شرح و تفسير بدهد. در وجود جسمانى انسان، در اين شعب مختلف كه هر يك علمى مستقل است، فقط متخصص در همان شعبه مى تواند سخن بگويد. نسبت عالم دنيا به عقبى، نسبت عالم رحم به بيرون آن است.

وسعت وكيفيات عالم بيرون از رحم را در عالم رحم نمى توان تصور كرد و با تنگناهاى عالم رحم اگر در آنجا به او از گسترش ها و از توانايى هاى عالم بيرون خبر مى دادند نمى توانست عالم بيرون را انكار كند. در اين عالم نيز نمى توان اوضاع بهشت و دوزخ و نعمت هاى بهشتى و حور العين را در تمام ابعاد آن تصور كرد.

حساب آنجا و معيارها و توانايى هاى اشخاص با اين عالم تفاوت بسيار دارد، مثل اين است كه در اينجا توانايى حمل بيشتر از يك صد كيلو را ندارد، ولى در عالم آخرت مى تواند هزارها برابرش را بردارد، و اگر در آنجا به شما- كه در

ص: 231

اينجا يك خانه پانصد مترى بيشتر از حد احتياج است- خانه اى بدهند كه پانصد ميليون متر وسعت داشته باشد نمى توان گفت بيش از حد امكان استفاده از آن است. مثل اين روايت، اشاره و نگاهى از اين جهان به آن جهان است.

اينجانب اين به جانبودن مقايسه ى كامل و تمام اين عوالم را به يكديگر در حد شعر به عالم جنين و دنيا اشاره كرده ام:

جنين بيند رحم را دلگشا جاگمانش آن كه باشد كل دنيا

رحم او را مكان است و جهان است براى او زمين و آسمان است

ندارد او خبر از باغ و هامون ز ماه و آفتاب و چرخ گردون

ز اقيانوس ها و دشت و صحراز بستان ها و كهساران زيبا

گمانش جز رحم جاى دگر نيست شب تاريك آن جا را سحر نيست

مثال عالم دنيا و عقبى چنين باشد به پيش مرد دانا

جهان با اختران و كهكشان هاو با منظومه ها و آسمان ها

نشان از قدرت حى قدير است ولى در جنب آن عالم صغير است

در اين معنى چه خوش فرموده استادكه رحمت بر روان پاك او باد

«زمين در جنب اين نه طاق خضراچو خشخاشى بود بر روى دريا

تو خود بنگر از اين خشخاش چندى سزد گر بر بروت خود بخندى»

سخن كوتاه كن (لطفى صافى)طلب كن از خدا توفيق وافى

پس از اين بيانات- اگرچه قدرى طولانى شد-، اين روايت را كه مورد سؤال يا مورد خنده ناآگاهان از اين معانى بلند شده است بررسى مى كنيم:

از لحاظ سند، روايت هم مرسل به نظر مى رسد و هم برخى از روايت كنندگان آن ناشناخته مى باشند و به اصطلاح اهل فن ضعيف است. در مراتبى كه براى اسناد حديث گفته اند مرتبه اولى و بالا را صحيح و مرتبه پايين تر از آن را حسن و

ص: 232

مرتبه سوم را موثق مى گويند كه هر سه حسب مرتبه معتبرند و آخرين و كمترين مرتبه را ضعيف مى گويند كه به خودى خود- اگر قرائنى در بين نباشد- مورد استدلال نمى شود ولى ردّ و نفى و حكم به جعل و وضع آن هم جايز نيست.

و اما از حيث مضمون كه در اين محاسبات رياضى، تلاش عجيب و غريبى نشان داده شده است كه بالاخره بايد اين غازى و شهيد بيچاره در ظرف دو هزار و هفتصد و چهل سال هر ساعت به يك حورالعين بپردازد، اشتباه و استعجاب از اينجا پيش آمده كه اين جهان و مخصوصاً عوالم شهوانى و حيوانى آن را، معيار شناخت آن عالم قرار داده و گمان كرده اند غازى بايد با همه حورالعين ها هم آغوش و هم بستر و مثل دنيا على الدوام غرق در لذايذ شهوانى و از همه، كام گيرى حيوانى نمايد. عالم آخرت را كه عالم لقاء و عالم توسعه است، با عالم دنيا- كه نسبتش با عالم آخرت نسبت عالم جنين و دنيا است- يكسان مى شمارند و از لذايذ روحانى و معنوى و قرب الهى كه در آنجا است بى خبرند.

قوه بينايى و شنوايى و حظ و بهره گرفتن از نعمت ها، از منظره هاى بهشتى، از حورالعين ها، به اضعاف مضاعف را- كه اندازه آن را جز خدا و اولياء خدا كسى نمى داند- تصور نمى كنند.

به حورالعين ها كه اگر هزار بار بيشتر از اين ارقام در حال تهليل و تسبيح و تحميد باشند و صداى تسبيح دلنواز آنها همه بهشت را فرا گرفته باشد نظر نمى كنند و وجود حورالعين را فقط با نظر حيوانى اين جهانى در نظر مى گيرد. نواى روح بخش پرنده هاى بهشتى و لذت آن را نمى توان در اين عالم به تصور كسى درآورد.

البته جسمانيت آنجا و عموميت لذايذ- كه هر كس بخواهد هر لذتى براى او فراهم است- ثابت است، اما در حورالعين و اشجار و گل ها و پرندگان بهشتى

ص: 233

بهترين التذاذات، همان التذاذ معنوى است كه:

من هر چه خوانده ام همه از ياد من برف الّا حديث دوست كه تكرار مى كنم

بسيار كوته نظرانه است كه كسى نعمت هاى بهشتى را با اين معيارها و ميل هاى اهل شهوات قياس كند.

چرا نمى گوييد اين شهيد صاحب اين همه حورالعين با اين حورالعين ها از سايرين كه به فيض شهادت نرسيده اند با آن خانه هاى زيبا، پذيرايى و ميهمانى مى كنند يا آنها را به ديگران هديه مى دهند؟ ميليون ها حورالعين هم كه باشد در آن محيط- كه نسبت آن در بزرگى، به بزرگى دنياى ما از عالم رحم است- از همه، بهره بردارى هاى معنوى و روحانى مى شود.

لَا عَينٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ(1) قال الله تعالى:

فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِى لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْينٍ جَزَاء بِمَا كَانُوا يعْمَلُونَ 210] وَفِيهَا مَا تَشْتَهِيهِ الْأَنفُسُ وَتَلَذُّ الْأَعْينُ 211]

2. بعد از تلاوت آيه شريفه إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يصَلُّونَ عَلَى النَّبِى يا أَيهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا(1) و سه صلوات.

3. گروه سوم معتقدند روايت شريف شامل خارج شدن از حالت نماز است، بنابراين فرستادن صلوات و تكبير انقلابى كه خود تولى و تبرى باشد، را شامل نشده و بعد از آنها تسبيح را شروع كند. بفرماييد كدام يك صحيح است؟

ج. در روايتى كه از امام صادق عليه السلام نقل شده است مى فرمايد:

«مَنْ سَبَّحَ تَسْبِيحَ فَاطِمَةَ الزَّهْرَاءِ قَبْلَ أَنْ يثْنِى رِجْلَيهِ مِنْ صَلَاةِ الْفَرِيضَةِ غَفَرَ اللهُ لَهُ وَ لْيبْدَأْ بِالتَّكْبِيرِ»(2)

و ظاهر جمله «قَبْلَ أَنْ يثْنِى رِجْلَيهِ» اين است كه بلافاصله شروع به تسبيح كند كه همان وجه اول باشد، ولى به اين معنى نيست كه اگر پس از كار ديگرى كه وارد است بگويد، عمل به مستحب نشده باشد.

نمى گذارند، و نوعاً و اكثراً از آن استفاده نمى نمايند.

ثانياً، انبيا و ائمه عليهم السلام در روش زندگى و سلوك، معاشرات و معاملات و مجالست با اصحاب و مؤمنين و اغيار و اخيار و فجّار، به طور عادّى و متعارف رفتار مى فرمودند، و به علم و قدرتى كه به آنها اعطا شده، جز در موارد استثنايى، عمل نمى كردند.

ثالثاً آنان در انجام تكاليف، شرايط عامّه را ملاحظه مى فرمودند، مثلًا اگر اطّلاع از آب به نحو غيرعادّى داشتند، تكليفشان مثل ديگران تيمّم بوده است؛ چنان كه در قضا و حكومت و تدبير امور نيز به همين نحو عمل مى كردند و به بينه و يمين حكم مى دادند.

پروردگار عالم، موجب كمال و تعالى مردم است و معرفى ايشان جز توسط خودشان ممكن نيست از اين رو خود را معرفى كردهند.

آنچه در اينجا بايد به آن توجه داشت اين است كه هر چند غرايز مختلفى كه در بشر وجود دارد هر كدام در موضع خود قوى و فعّال مى باشند، امّا غريزه جنسى در بين اين غرايز به قدرى نيرومند است كه كنترل آن بسيار دشوار و كار تهمتنان ميدان مبارزه با نفس و پرورش يافتگان مكتب جهاد اكبر است، چون فعاليت اين غريزه حيوانى در همه حيوانات بروز و ظهورش از غرايز ديگر بيشتر است؛ نفى و منع كلى آن نزديك به امور ممتنع و غير ممكن است و ترك كلى اعمال آن هم ناستوده و موجب مفاسد جسمى و بلكه روحى است.

بايد تشريع براى اشباع اين غريزه و انضباط و انتظام آن و جلوگيرى از افراط و تفريطهاى خطرناك هدايت هاى لازم داشته باشد. نبايد كسى از آن محروم باشد و از آن بهره نگيرد، و نبايد انسانيت انسان زير تسلط آن محو و منقرض گردد. حتماً بايد اشباع اين غريزه به طور سالم در جامعه رايج و ممدوح و پسنديده و كارى عقلايى و لازم كه بر آن آثار و منافع بزرگ مترتب است مطرح باشد. چرا بايد نكاح موقت معمول نباشد؟ آيا در جوامعى كه فقط نكاح را دايم يا يك همسرى را عنوان مى كنند زنان يا مردانى كه برايشان نكاح دايم فراهم نيست به مطالبات اين غريزه چه پاسخى مى دهند؟!

آيا به روابط نامشروع روى نمى آورند و آيا چنان كه هم اكنون در غرب رايج است و ممنوع نيست، روابط نامشروع با زن هاى شوهردار معمول نمى شود؟!

و از سوى ديگر چرا نبايد زنانى كه شوهر ندارند و براى آنان نكاح دايم ميسر نيست، در اشباع غريزه خود با نكاح موقت محروم باشد و چرا بايد نكاح موقت قانونى نباشد و روابط نامشروع آزاد باشد؟! ميليون ها زن و مردى كه برايشان نكاح دايم ميسر نيست، چرا از نكاح موقت محروم باشند؟!

خلاصه نكاح موقت كه مثل نكاح دائم حتماً و بنابر ضرورت بايد در جامعه مطرح و مورد استقبال باشد به واسطه بعض سوء تفاهمات و تبليغات سوء و غير

ص: 238

واقعى پيروان آن شخصى كه در امر تحريم و تحليل، خود را هم رديف خدا قرارداد، بسيارى ماهيت آن را غير از نكاح دايم دانسته و حتى- العياذ بالله- با زنا آن را قياس نموده و امّت را از حلالى با اين اهميت محروم نموده و آن را مثل عادات سوء ديگر، مثل نگاه داشتن دختر و زنده به گورنكردن او عيب و عار نشان دادند؛ لذا ائمه عليهم السلام با اين عادت زشت مثل ساير عادات سوء مبارزه كرده و ترك آن را در اثر التزام به اين عادات ناستوده مورد مذمّت قرار دادند و مردم را با بيان ثواب آن تشويق فرمودند.

روايات همه براى ترك عادات زشت وارد شده و انجام نكاح موقت را مشروع مى دانند. مع ذلك اگر چه اين روايات شأن صدور مناسب و لازم دارند، امّا نسبت به هر يك از آنها و رجال اسناد آنها بالخصوص اظهار نظر اهل خبره و حديث شناس معتبر است. و نيز در مورد روايات، مناسب اين است كه با مراجعه به اهل فن حديث شناس، احاديثى انتخاب شود كه، هم سند آنها معتبر باشد و هم از جهت مضمون با توجه به ساير روايات بى اشكال باشد و هم مورد استبعاد اشخاص كم مايه ى علمى و فكرى واقع نشود و دستور در نقل احاديث براى مردم اين است كه احاديثى را كه همه مى فهمند نقل كنند و از نقل احاديثى كه بعض اذهان نمى پذيرند اجتناب نماييد، و به طور خلاصه در عين حال كه حقايق دين را مى گوييد اين را هم رعايت نماييد كه

«أُمِرْنَا أَنْ نُكَلِّمَ النَّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ»(1)

ج. آياتى مثل

إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ 216] همه دعوت به علم و عمل به آن علم مى نمايند و بايد دانست كه علم و عمل مانند دو بال است كه اگر هر دو باشد، پرواز ممكن و اگر يكى باشد و ديگرى نباشد پرواز به سوى كمال، محال است. و در روايات آمده است كه

«الْعِلْمُ يهْتِفُ بِالْعَمَلِ، فَإِنْ أَجَابَهُ، وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْه»(1)

اگر كسى به علمش عمل نكند آن علم از او رخت برخواهد بست. پس اگر عمل بدون علم باشد، اعمال انسان جاهلانه و بى ارزش است و اگر علم بى عمل باشد موجب قساوت و بعد عن الله و حسرت و ندامتى غير قابل توصيف است و چه بسا آثار سوء دنيوى نيز داشته باشد و نيز معلوم باشد كه انسان هميشه و تا آخر عمر توفيق رسيدن به كمالات انسانى را ندارد، مگر اين كه از دوران جوانى، اهل علم و عمل باشد چون در جوانى هنوز آلوده نشده و قابليت و نورانيت خدادادى وجود دارد، ولى اگر مراقب خود نباشد و آلوده به معاصى شود، قابليت تدريجاً ضعيف و بلكه گاهى از بين مى رود. پس جوانى يك فرصت و مقطع طلايى و استثنايى است كه بايد قدر آن را دانست و از آن حدّ اكثر استفاده را برد.

«مَنْ عَطسَ ثُمَّ وَضَعَ يدَهُ عَلَى قَصَبَةِ أَنْفِهِ ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُللهِ رَبِّ الْعالَمِينَ كَثِيراً كَمَا هُوَ أَهْلُهُ يسْتَغْفِرُ اللهَ لَهُ طَائِرٌ تَحْتَ الْعَرْشِ إِلَى يوْمِ الْقِيامَةِ»(1).

ثانياً: در وقت اداء نماز نيز اختلاف از جهت فهم معنايى لفظ روايت پيش آمده است. عبارت روايت اين است

«مَا مِنْ أَحَدٍ صَامَ يوْمَ الْخَمِيسِ أَوَّلَ خَمِيسٍ مِنْ رَجَبٍ ثُمَّ يصَلِّى بَينَ الْعِشَاءِ وَ الْعَتَمَة»؛

اگر از عشاء و عتمه نماز مغرب و عشا مراد باشد، زمان انجام اين نماز بين اين دو نماز مى شود و اگر در وقت (عشاء و عتمه)، (مغرب و عشاء) باشد، مدلول اين مى شود كه بين وقت فضيلت مغرب و عشاء واقع شود اگر چه بعد از نماز عشاء باشد، و شايد اظهر همين قول دوم باشد. در عين حال كه با بناء بر اين، جمع بين دو قول هم ممكن است، و ممكن است گفته شود اگر مراد قول اوّل هم باشد، از باب تعدد مطلوب و مستحب در مستحب است.

به هر حال در موارد شك در اين گونه مستحبات، به قصد رجاء و مطلق محبوبيت، نماز صحيح و موجب اجر خاص آن است، البته چون روايت مرسل است بر حسب اخبار من بلغ هم مأجور مى شود.

توقعات زن از مرد، هرگز خارج از توان او نمى شود، و مرد از اين كم و زيادهاى امور اقتصادى مورد اعتراض يا تقاضاى جدايى واقع نمى شود.

خلاصه، اين تبعل و اين شوهردارى و قداست آن را فقط خود اين بانوان با معرفت و تربيت اسلامى مى دانند، و از آن لذت مى برند.

خانه دارى، زحمات خانه، تحمل زحمت باردارى، ايام رضاع و بچه دارى و مديريت خانه، كار بسيار پر مسئوليتى است كه اگر چه بسيارى از اين موارد برحسب تكليف شرعى بر زن نيست، ولى حسن تبعل و شوهردارى كه در عين حال، ريشه و اصالت خاص دارد، و اميد به ثواب و اجر الهى آن زن را با مرد و مرد را با زن يگانه مى سازد كه با هم به زندگى ادامه مى دهند، و چه حال خوش و پر معنا و كاميابى مقدسى است.

اين، جهاد است، و ثواب جهاد با كفار و منزلت آن را دارد، و تعاليم اسلام و هدايت هاى نورانى اهل بيت عليهم السلام، و سيره زنان و بانوانى كه در صف اول اين برنامه قرار دارند، براى همه زن ها و خانواده ها، آموزش و درس و تعليم و تربيت است.

مى باشند؛ و آياتى كه در قرآن مجيد در آنها از صاحبان عقل و تفكر، تمجيد و توصيف شده چنان كه شامل مردان است- شامل بانوان نيز هست، و «اولى الالباب» و «اولى النهى» بر هر دو اطلاق شده است؛ با اين وجود مردان بر حسب نوع از زنان در تدبير و سخت گيرى و مديريت و صلابت نفس، قوى ترند و كمتر از زنان تحت تأثير عوامل جالب رأفت و رحم و گذشت قرار مى گيرند؛ بنابراين مرد براى يك سلسله وظايف خاص بر حسب نوع مناسب تر است و زن هم براى يك سلسله وظايف ديگر.

پس مى توان گفت كه مراد، نقصان عقل زن در برابر عواطف خاص اوست و از عقل، آن معناى حقيقى مطلقاً نيست يا به طور مطلق نيست. مضافاً بر اين كه اين روايات نهج البلاغه 224] ظاهراً مخاطب خاص دارد كه همان زنى است كه آن جنگ بزرگ و فتنه اى را- كه تاكنون هم بسيارى در آتش آن مى سوزند- رهبرى كرد؛ او هم نقص عقل داشت و هم نقص ايمان.

بتواند و جايز باشد كه آن عمل را انجام دهد، چون ممكن است از مختصّات آن بزرگوار باشد.

ثانياً خطبه خواندن آن بزرگوار در آن شرايط كه مردم اجتماع بر غصب خلافت حضرت امير عليه السلام كرده بودند و مفاسد آن بى حساب بود- چنان كه هنوز هم ادامه دارد و تا ظهور امام عصر ارواح العالمين له الفداء ادامه خواهد داشت، و مفاسد آن و گمراهى ميلياردها انسان در اثر اين امر به متتبّع بصير مخفى نيست- لازم بود كه آن بزرگوار خطبه ايراد كند و سندى براى آيندگان باشد، زيرا همه شنيده بودند و مى دانستند كه رضاى حضرت زهرا عليهاالسلام رضاى حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله است، و رضاى اين بزرگوار هم رضاى خدا است، و غضب حضرت زهرا غضب حضرت رسول عليهماالسلام و در نتيجه، غضب خداوند است.

پس هر عاقل هوشمندى مى فهمد كه آن بزرگوار از مردم ناراضى بوده، چنان كه وصيت به اخفاء قبر نيز براى آيندگان همين فايده را دارد، و اگر غير از حضرت زهرا عليهاالسلام خطبه مى خواند، اين اثر را نداشت؛ و شايد غير از او كسى ديگر حتى اميرالمؤمنين عليه السلام نمى توانست در مسجد و در آن جوّ، اعلام حضور تا چه رسد مخالفت بنمايد.

اين موضع گيرى و اين اتمام حجت و نصرت حق، تنها در توان حضرت زهرا سلام الله عليها بود كه حشمت و عظمت او بر محيط و جوّ غلبه مى يافت، و مع ذلك از پشت پرده آن خطابه تاريخى را ايراد فرمود.

مسأله بالاتر از اين بود. اگر آن حضرت به ميدان نمى آمد، كسى نمى توانست با آن بلاغت و شهامت، دين را يارى نمايد.

همين طور نسبت به وجود مبارك حضرت سيد الشهداء عليه السلام و همراه بردن

ص: 247

اهل بيت و اسارت آنها، اختصاص به خود ايشان داشته است، و همان طور كه مى دانيد پيام عاشورا را حضرت زينب عليهاالسلام به ديگران رسانيد، و اسرار و مطالب بسيار بزرگى در اين موضوع وجود دارد.

طبقات رجالى با حضرت امير المؤمنين عليه السلام فاصله دارد، يعنى تقريباً چهار يا اقلًا سند آن فاقد سه واسطه است؛ و بر فرض قبول، روايت بيشتر از اين دلالت ندارد كه اوّل ماه بر حسب احكام ظاهريه بر مردم ثابت نشده و روز اوّل را روزه نگرفتهند، و بر امام عليه السلام لازم نيست كه در احكام ظاهريه، واقعى را كه به آن علم دارد به مردم بگويد، بلكه شايد به عكس باشد تا مردم به تكاليف خود آشنا شوند، و امّا اين كه خود آن حضرت روزه اول ماه را افطار كردهند، از روايت استفاده نمى شود.

بسيارى از اسرار مكشوفه جهان و فوائد و منافع مخلوقات ناشناخته باقى مى ماند.

نواصب مدينه يا خوارج مسقط نسبت داده اند. نظر مبارك حضرتعالى درباره اين روايت چيست؟

ج. به طور كلى اخبارى كه در آنها، روز عاشورا به عنوان يك روز سرور و حوادث مسرت بخش معرفى شده است، علاوه بر ضعف سند، از جهت متن و مدلول قابل قبول نيست، و ظاهر اين است كه اعداء اهل بيت عليهم السلام و نواصب، آنها را جعل و وضع نمودهند.

نمى كردم، معتبر است؟

ج. در ادامه حديث شريف «

لَوْلَاكَ لَمَا خَلَقْتُ الافْلَاكَ»،

اين مضمون آمده است كه

«وَ لَولَا عَلِى لَما خَلَقْتُكَ وَ لَولَا فَاطِمَة لَما خَلَقْتُكُما»(1)

صلوات الله عليها و على اولادها المعصومين.

آيا از نظر سند و متن داراى اعتبار است؟

ج. روايتى با اين لفظ ديده نشده است، بلكه آنچه در روايات از ائمه عليهم السلام وارد شده است اين حديث شريف است كه

«مَنْ لَمْ يشْكُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِينَ لَمْ يشْكُرِ اللهَ عَزَّوَجَلَّ»(1)

روايت مى رسد.

اين صحيفه را بزرگانى از محدثين سنى، مثل ابوسعيد سجستانى (ت 477) و جمشادى از بيهقى و غير اينها و اجلّائى از محدثين شيعه، مثل صدوق و طبرسى هر كدام به سند خودشان كه متصل مى شود به عبد الله بن احمد بن عامر از پدرش احمد بن عامر بن سليمان بن صالح بن وهب بن عامر الشهيد مع سيد الشهداء عليه السلام فى كربلا و ابن حسان الشهيد بصفين مع اميرالمؤمنين عليه السلام، و ابن احمد بن عامر كسى است كه به شرف درك ديدار حضرت رضا عليه السلام مشرف شده، و صحيفه را در سال 194 از آن حضرت روايت نموده است، و تا عصر حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام حيات داشته است، و مؤذن آن حضرت و پدر بزرگوارش حضرت هادى عليهماالسلام نيز بوده است.

نباشد، و به اين معنى است كه به جا آورنده عمل، قصد ورود آن در شريعت به طور جزمى نكند، و به اميد اين كه اگر در واقع و عند الله مطلوب و موجب ثواب باشد، به جا آورد؛ و اگر دليلى بر استحباب دعا باشد، به قصد ورود خوانده مى شود. لازم به تذكر است هر دعايى كه مضمون آن صحيح و مطلبى مشروع باشد- به هر زبان هم كه باشد- فى حد نفسه استحباب دارد، و مشمول اطلاقات امر به دعا است، مثل قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونى أَسْتَجِبْ لَكُمْ 234]

مؤمنين بايد در برنامه هاى دعا به كتب معتبرى، مثل مصباح شيخ طوسى عليه الرحمه و كتاب هاى سيد بن طاوس و مفاتيح الجنان و خصوصاً صحيفه سجاديه مراجعه نمايند.

خصوص روز عاشورا با توجه به آنچه گفته شد، جواز خواندن آن را به قصد ورود بعيد نمى دانم اگر چه احوط، خواندن آن به قصد مطلق زيارت است.

اگر تو را گريه اى نيست. پس به حالت گريه كننده خود را درآور»(1).

و موانع دعا هم به طور خلاصه عبارتند از:

1. گناه، چنان كه در دعا است:

«أَعُوذُ بِكَ مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِى تَحْبِسُ الدُّعَاءَ»(2)

2. شكّى نيست كه انسان در دعاهاى خود خير خود را مى خواهد، و اگر بداند كه اين خواسته، برايش خير نيست آن را نمى خواهد، و خداوند هم خير بنده اش را مى خواهد؛ لكن تفاوت اين است كه خداوند چون عواقب امور را مى داند، مى داند كه خير بنده در چيست، و بنده خير خود را چون از آينده بى خبر است نمى داند، لذا گاهى خداوند اجابت نمى كند، چون به خير بنده نيست و علل ديگرى هم هست كه مجال شرحش نيست.

ادراك مى كند، و در خانه او را مى كوبد، و با او مناجات و عرض حاجت مى نمايد، و يا الله و يا رب و يا ارحم الراحمين مى گويد، و او را ياد مى كند، و او هم، او را ياد مى فرمايد؛ چه حالى از اين حال توجه به او بهتر است.

اگر انسان با برآورده شدن حاجتش، فاقد اين حال اقبال به رب مى شود، چه از اين بهتر كه برآورده شدن حاجتش به تأخير افتد يا اصلًا برآورده نشود تا او را بخواند، و زبانش به ذكر او مترنم و دلش به ياد او باشد. او هزارها حاجت هاى ناخواسته ما را به كرم و حكمت وجود خود عطا فرموده است كه ما فيض دعا و عرض نياز نسبت به آن را نداشته ايم، و حتى حال هم كه برآورده شده، چون به آن جاهل يا از آن غافليم، در مقام اداء شكر آنها نيستيم.

دعا مغز عبادت، و پرستش خدا و حقيقت عبوديت و ايمان به غيب است، و متضمن حكمت هاى جليل و بزرگى است.

بنابر اين گله اى نيست شما اين جهت را كه در اثر بر نيامدن حاجت خود در اين مدت به ياد خدا بوده ايد كه يادش شرف للذاكرين و فخر للمحتاجين و المضطرين است فراموش نكنيد. بسا اگر حاجت شما برآورده شده بود، ياد او را- كه از هر چيز و همه كس حتى انبياء به آن محتاجند- فراموش مى كرديد، يا كمتر به آن موفق مى شديد.

و اين توفيق دعا را، اگر در معرفت و بينش و بصيرت كمالى داشته و به جايى رسيده باشيم، غنيمت مى شماريم. از سوى ديگر، آيا برآورده شدن هر حاجتى كه بنده ناآگاه از مصالح و مفاسد امور و آينده، از خدا مى خواهد به صلاح او است؟ آيا چنان نيست كه بسيارى از حوايجى كه ما بالفعل و در حالات و شرايط خاصى از خدا مى خواهيم اگر برآورده شده يا براى دنيا يا آخرت موجب گرفتارى مى شود كه هركس كه عمرى بر او گذشته باشد و در مطالب و مقاصد گذشته خود بينديشد، در مى يابد كه بسيارى از آنها كه برآورده نشده، اگر برآورده

ص: 263

شده بود، موجب نگرانى ها و مصيبت ها بود. اين حكمت بزرگ قرآنى است كه از آن در اين موضوع بالاتر و شافى تر نيست كه مى فرمايد:

«... عَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيئاً وَهُوَ خَيرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللّهُ يعْلَمُ وَأَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(1).

ج. در اين خصوص مى توانيد به كتاب مفاتيح الجنان مراجعه نماييد كه در تعقيب نماز عشاء، و نيز در حواشى مفاتيح دعاهايى در اين خصوص نقل نموده است.

هم چنين در روايت است كه

«ادْعُ فِى طَلَبِ الرِّزْقِ فِى الْمَكْتُوبَةِ وَ أَنْتَ سَاجِدٌ يا خَيرَ الْمَسْئُولِينَ وَ يا خَيرَ الْمُعْطِينَ ارْزُقْنِى وَ ارْزُقْ عِيالِى مِنْ فَضْلِكَ الْوَاسِعِ فَإِنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ»

براى افزايش روزى در سجده نماز واجب خود دعاى يا خير المسئولين ... را بخوان»(1)

ج. دعايى در تعقيبات مشتركه در مفاتيح الجنان آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله به اميرالمؤمنين عليه السلام براى حفظ آنچه كه مى شنود تعليم دادند كه بعد از هر نمازى خوانده شود:

«سُبْحَانَ مَنْ لَا يعْتَدِى عَلَى أَهْلِ مَمْلَكَتِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا يأْخُذُ أَهْلَ الْأَرْضِ بِأَلْوَانِ الْعَذَابِ سُبْحَانَ الرَّءُوفِ الرَّحِيمِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِى فِى قَلْبِى نُوراً وَ بَصَراً وَ فَهْماً وَ عِلْماً إِنَّكَ عَلَى كُلِّ شَى ءٍ قَدِيرٌ.»(1)

ص: 266

هر گياهى كه از زمين رويدوح-- ده لاش-- ريك له گويد

همه ى كوه و صحرا، درختان، ستارگان و منظومه ها و كهكشان ها، درياها و جنبندگان كه با چشم هاى مسلحِ به ذره بين هم ديده نمى شوند، و موجوداتى كه به سال هاى نورى در حدّى از ما دورند كه آنها نيز با چشم هاى مسلحِ به دوربين ديده نمى شوند و ذرّه و اتم، همه آيات خدا هستند كه انسان، در معرفت آنها و ذات آنها با اين همه دانشى كه به دست آورده، مات و مبهوت مانده است، و بالاخره هر كس باشد و تا هر كجا و هر زمان صدها و هزارها سال، مَركب انديشه و تحقيق را براند مى گويد:

ص: 269

دل گرچه در اين باديه بسيار شتافت يك موى ندانست و بسى موى شكافت

اندر دل من ه-- زار خ-- ورشيد بتافت و آخ-- ر به ك-- مال ذره اى راه نيافت

چه لذت بخش و نشاطآفرين است تفكر در اين كاينات، و چه اندك و كم است آنچه بر انسان كشف شده است در برابر آنچه نامكشوف مانده است.

اميرالمؤمنين عليه السلام به خداوند عرضه مى دارند:

«سُبْحَانَكَ مَا أَعْظَمَ مَا نَرَى مِنْ خَلْقِك»(1)

و ما بايد بگوييم چه اندك و كم است تفكر ما در اين آياتى كه مى بينيم، و شب و روزمان مستغرق در آنها هست. و چه قدر كم است آگاهى ما از آنها در كنار آنچه از آن على الدوام غافليم.

قال الله تعالى:

وَ كَأَينْ مِنْ آيةٍ فِى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يمُرُّونَ عَلَيها وَ هُمْ عَنْها مُعْرِضُون. صَدَقَ اللّهُ العَلِى العَظِيمُ 250]

ص: 270

يكى از اين آيات عظيمه انفسيه- كه اگر چه بيشتر يا همگان با گوش و هوش خود با آن آشنا هستند، ولى در عظمت آن، كم انديشه مى شود، و ابعاد وسيع آن بسيار عميق است- ذوق و قريحه و طبع شعر و ميل به سخن سرايى موزون و لطيفه گويى و سخن به نظم و نظام گفتن است كه در تعريف كامل آن، اين الفاظ، گوياى حقيقت نيست.

البته براى انسان هاى با معرفت كه فقط به ظاهر دنيا نمى نگرند، و مثل حيوانات- كه از سبزه و گياهان خوش رنگ و زيبا، به همان ظاهر و استفاده جسمانى از آن اكتفا مى كنند- نيستند، و نيروى درّاكه اى دارند كه باطن اشياء را با آن درك مى كنند، جمال همه اشياء بر انسان، لذت بخش و شور و شوق آفرين است؛ شكوفه هاى درختان، مرغزارها و سبزه زارها و آبشارها و گل هاى رنگارنگ و آواز و الحان پرندگان و حركت ماهيان دريا و هزاران هزار كايناتى كه مى بينند، آنها را به پرواز در مى آورد و از خود بى خود مى سازد.

اين قريحه و ذوق شعرى و ادبى از هيچ كدام از آنها كمتر نيست كه براى بسيارى بيشتر و بالاتر است. گاه براى اهل معرفت و ذوق، درك و بينشى كه از يكى آيات قرآن كريم فراهم مى شود، براى بقيه فراهم نمى شود.

شوق و ذوقى كه براى اهل معرفت و معنى در وقت شنيدن و خواندن خطبه هاى اميرالمؤمنين عليه السلام از نهج البلاغه حاصل مى شود، از تماشاى سبزه و گلزار فراهم نمى گردد.

راجع به شعر و ادب و فنون و رموز آن كه يكى از فنون جميله و آيات الهيه است، سخن بسيار است. يكى از ابعاد بسيار مهم شعر كه كمتر مورد توجه است، بُعد دلالت آن بر وجود عالم غيب و باطن وجود انسان مى باشد.

همان طور كه آيات آسمان و زمين، همه و هر كدام، كتاب هاى بزرگ معرفت بخش است، اشعار شعرا در ستايش و سپاس خدا، در مدائح پيغمبر خدا

ص: 271

حضرت محمد مصطفى و اهل بيت آن حضرت سلام الله عليهم اجمعين، در مواعظ و نصايح و آداب و اخلاق، در دعوت به خير و تحريك به مهر و رحمت و احسان، در بيان عظمت كاينات زمين و آسمان و وصف طبيعت، و رشته هاى فنى شعر و ادب، بسيار عجيب است.

بايد همان طور كه وقتى يكى از آيات تكوينيه ظاهرى را مى بينيم، زبان به تكبير و تعظيم و ستايش قدرت الهى باز مى كنيم، از شنيدن اشعار شعراى بزرگ نيز همين تسبيح و تعظيم را داشته باشيم.

اين معانى كه خدا مى داند چند هزار سال يا چند صد هزار سال پيشتر بوده است و به زبان هاى مختلف و الفاظ و جمله هاى جداگانه گفته اند، و اين استعارات، اين تشبيهات، اين حقايق و اين لطايف از كجا مى آيد؟ و چگونه است كه تمام شدنى نيست و چگونه در انديشه مى آيد؟ غير از اين است كه هر انديشمندى مى فهمد كه انسان، اين گوشت و پوستِ در استخوان نيست، و حقيقتش بسيار والا و بالا است. خودش، خود را كم گرفته است، و اسير ظاهر و لذات ظاهر نموده است. اين شعراى عرب و عجم، هر بيت شعرشان، كلمه اى از كلمات خدا و آيتى از آيات خدا است.

آيا مثل اين شعر از آيات الهى نيست؟ اگر سنگ و كلوخ و كوه و ابر و آب و برگ هر درخت، آيتى الهى است، اين ابيات به اين عنوان سزاوارترند:

س-- پاس و حمد بى حد است خدا راك-- ه از ك--- تم ع-- دم آورد م--- ا را

خداوندى كه وحدت پ-- ايه ى او است زم---- ين و آسمان در سايه ى او است

ب-- سيطى خ-- ارج از تركيب و پيوندمح-- يطى پاك از ه-- متا و م-- انند

چ-- سان اين ب-- نده حمدش را نمايد؟كه بر ه-- ر حمد، حمدى لازم آيد

به پيش آن كه بى پيوند و خويش است هرآن را معرفت بيش است پيش است 251]

ص: 272

ى

كى ديگر از ويژگى هاى شعر، نقش و تأثير آن در روح و انديشه شنونده است كه گاه بسيار شگفت انگيز است، و بسا كه اثر يك بيت شعر، شخص را عوض كند، و سال ها و تا عمر دارد باقى بماند.

به اين جهت، نقش شعراى متعهد در تربيت جامعه و هدايت همگان خصوص نسل جوان و تحول فكرى، عامل مهمى به شمار مى آيد؛ بسا يك شعر در معارف، در اخلاق و در مواعظ به گونه اى مؤثر شود كه سخنرانى هاى متعدد، آن اثر را ندارد.

در حركت هاى بزرگ تاريخ، در تهييج اقوام و در دعوت به كارهاى نيك، و اقدامات بزرگ سرنوشت ساز، در اظهار حق و كوبيدن باطل، كارى كه از شعر بر مى آيد با صرف هزينه هاى كلام فراهم نمى شود.

براى اشعار شعراى صدر اسلام، مثل حسان، لبيد، و يا اشعارى مثل قصيده ميميمه فرزدق در آن موقعيت حساس كه كسى زبان به بيان حق باز نمى كرد، و يا اشعار سيد حميرى و دعبل و كميت و صدها شعراى شجاع و خود نفروخته، نمى توان ارزشى معين نمود. اين اشعار، هميشه در طى مرور قرون و اعصار، آموزنده و انسان ساز بوده است.

شعرهاى شعراى فارسى زبان در الهيات و مدايح حضرت رسول اكرم و ائمه طاهرين صلوات الله عليهم اجمعين و بيان حقايق و مواعظ، و وصف حال طبيعت و قدرت الهى، و هم در مراثى مخصوصاً در موضوع عاشورا، نيز سازنده و وسيله ى انتقال حقايق و حفظ هويت فرهنگى اسلامى و مذهبى بوده و هست.

در اين ميان هم، افرادى به عنوان شاعر، از اين نعمت عالى طبع شعر و ذوق، سوء استفاده نموده، و با سرودن اشعار مبتذل، به ترويج فساد اخلاق و گمراه كردن مردم و مدح ستمگران پرداختند، و به جاى شكر اين نعمت، كفران نعمت نمودند.

ص: 273

زود فراموش مى شود.

در ضمن كتاب ها و نوشته هايى را مطالعه كنيد كه براى دين و دنياى شما نافع باشد. مبادا عمر گرانقدر، صرف مطالعه چيزهايى شود كه ارزش يك بار خواندن را ندارد، و يا احياناً به عقائد و اخلاق حسنه لطمه وارد كند.

آن ورزش لازم و مفيد، با اين ورزشى كه به عنوان تربيت بدنى آن را ترويج مى نمايند، تفاوت هاى بسيارى دارد؛ آن يك ضرورت حياتى است، و اين يك سرگرمى و بازى و تفريح است.

آن، همه اش فايده است، و اين، در بعضى اقسام و انواعش مضرّ و غيرمشروع و در حداقل به طور مطلق، عقلانيت آن زير سؤال است.

فايده ورزش مورد سفارش اسلام، حقيقى و واقعى است، و اين، غير واقعى است؛ و خلاصه، اين كه به نام ورزش، گروه ها و افرادى را- كه نمى توان آنها را در خطوط ممتاز و واقعى حياتى و ارزشى و حقيقى در سير تكامل و تربيتى قرار داد- به تمرين ورزش هايى مختلف مشغول مى كنند كه بهترين اوقات عمرشان، صرف كسب مهارت در انواع ورزش ها بشود.

اين ورزش ها و مسابقات، اگر مفيد باشد فقط در همان حدّ تربيت واقعى و پرورش بدن قابل تشويق است، و صرف اين كه در دنيا معمول است، موجب استحسان آن نيست، خصوصاً اگر جوانان را از كارهاى اصلى باز دارد، و رغبت آنان را به رشته هاى لازم ديگر كم رنگ سازد.

اما راجع به پول هايى كه به آنها پرداخت مى شود؛ اگر از بيت المال باشد، حاكم بر بيت المال مسئول است، و اگر از شخص حقيقى باشد، شبهه اسراف بلكه تبذير دارد، و آن كه مى گيرد، در همين معنا، مسئول و مديون مى شود، و مشمول كريمه وَ لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَينَكُمْ بِالْبَاطِلِ 252] است؛ ولى متأسفانه در عصر ما، بين مسلمانان، به تقليد از بيگانگان، اعمال و كارهاى بى ارزش يا ضد ارزش، چنان ارزشى معرفى مى شود كه به آن افتخار مى نمايند.

ص: 276

نباشد، و زن ها بدون نياز عرفى آمد و شد غير متعارف در بين مردها در بازارها و خيابان هاى شلوغ نداشته باشند، و رفت وآمد با بيگانه، مثل دو نفر جنس موافق يا دو زن و مرد محرم نداشته باشند.

البته توالى مراعات نكردن اين حريم، مفاسدى است كه امروز دنياى معاصر و غرب به آن بى اعتنا است، و روابط بين زن هاى همسردار با مردها و با محارم همه عملًا آزاد شده است، و اولاد زنا بيشتر از ولد حلال است. زن هاى همسردار كه از بيگانه باردار مى شوند و فرزند دارند، بسيارند، و مقامات و مسئولان بلند پايه غربى با كارمندان خود روابط دارند، و خلاصه در همه جا و مراكز علمى و حتى اخيراً در كنيسه ها هم رايج شده است كه امروز و در عصر ما فرهنگ شده است.

مسافرت زن همسردار با مرد بيگانه و خلوت آنها، همه معمول است، و پيروى از فرهنگ آنها با تعاليم اسلام سازگار نيست، و اگر مسلمانان، غرب گرايى را تعقيب كنند، با الزام به اين فرهنگ عفاف ممكن نيست.

به نظر ما و عقيده ما، فرهنگ اسلام كه الهى و وحيانى است، بهترين روابط بين اين دو جنس را پيشنهاد نموده است، و اين دو جنس را مكمل يكديگر و با هم و حافظ كرامت يكديگر قرار داده است.

خانه دارى را فضيلت شمرده و زن را هر چه از معرض شهوت رانى بيگانه دورتر باشد، پاك تر و با كرامت تر مى داند، و براى او، اعتبارات و امتيازات خاصى مقرر فرموده است، و از اختلاطى كه فعلًا در غرب وجود دارد به شدت منع فرموده است. مع ذلك اين توصيه هايى كه در اين كتاب ها شده است همه تأكيدى مى باشد و دعوت به اعتنا به حفظ عفت و حجاب و پاكدامنى و پارسايى است.

اگر جامعه بر اساس هدايت ها و تعاليم اسلام برقرار باشد، هيچ اشكالى و زحمتى پيش نمى آيد، و زن ها همان طور كه هزار و چهار صد سال است از آن استقبال داشته اند استقبال مى كنند؛ ولى اگر بخواهيم فرهنگ تمام غربى يا

ص: 278

نيمه غربى و دو شخصيتى بسازيم، مشكل ايجاد مى شود، و جمع بين اين دو فرهنگ، امكان پذير نيست.

متأسفانه اين گرايش به فرهنگ غرب كم و بيش بعضى را تحت نفوذ قرار داده است، و اختلاط دو جنس و اشتغال زن ها به مشاغلى كه اين حريم ها و حرمت ها را مى شكند وجهه نظر حتى بعضى مسئولان نيز قرار گرفته است.

ج. قال الله تَعَالى:

وَإِذَا سَأَلْتُمُوهُنَّ مَتَاعاً فَاسْأَلُوهُنَّ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ صَدَقَ اللّه العَلِى العَظِيمُ 254] مسأله حجاب بين زن و مرد بيگانه، و به طور كلى مواضعى كه اين دو جنس بر حسب ذات و مطالبات جنسى و اصالت متساوى انسانى و شخصيت اسلامى و مصالح مادى و معنوى دارند، از مسائل بسيار مهم اجتماعى اصيل و اسلامى است.

موقعيت و مواضعى كه منافع اين دو صنف را به هم وابسته مى سازد، زندگى آنها را مستقل از ديگرى، ناقص و فاقد آرامش و استراحت مى كند.

در اكثر جوامع- تا آنجا كه تاريخ نشان مى دهد- ضرورت برقراربودن نظام معقول و معتدل در اين موضوع، مورد نظر عقلاء و سران اقوام بوده است، و اين نكته اساسى مورد اتفاق بوده كه زيان بارترين وضع بى نظمى و هرج و مرج، در اين رابطه است كه البته بيشتر و عمده اين زيان و فساد، تحميل بر جنس مؤنث مى شود.

بر حسب تكوين و فطرت، توزيع وظايف و تكاليف بين اين دو، در اصل، عادلانه و به نفع هر دو بوده است، مثل تقسيم و توزيع داخل و خارج كه كارها و مشاغل سنگين و موجب اضطراب و هيجان در عهده مرد قرار گرفته، و مديريت داخلى خانواده، و تربيت فرزند و فراغت خاطر از گرفتارى هاى امور خارج از منزل، با بانوان شده است.

مسائلى كه در ارتباط با اين مطالب مورد بحث قرار مى گيرد، خودبه خود يك علم وسيع است. آنچه كه مسلم است، اين است كه نظر در اصلاح اين موضوع و

معارف دين ؛ ج 3 ؛ ص300

ص: 280

برقرارى نظم صحيح و درست، نبايد در محيط جار و جنجال و هوا و هوس و حمايت از يك طرف؛ چه زن و چه مرد باشد. مسأله در اهميت، فراتر از اين محاسبات است.

فقط در محيط عقلانى و فارغ از ملاحظات حيوانى و شهوانى و دفاع از يك طرف، مى شود اين مسأله را بررسى نمود.

تحقق جامعه سالم، در گرو درست انديشى در اين موضوع است، و درك موضع اصلى هر دو به عنوان مكمل يكديگر چنان كه در آيه كريمه

هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَ 255] اشاره شده است- ضرورت دارد.

در اين ميان، مطالعه سوابق معامله مكتب ها و جماعات و اقوام در رعايت كرامت انسانى بانوان، نشان مى دهد كه همواره ظلم آميز و به نظر حقارت بوده است؛ دوران هايى كه زن را؛ يا انسان نمى دانستند و يا برزخ بين انسان و حيوان مى شمردند، و وجود دختر را ننگ و عار مى دانستند، و دختران را با كمال قساوت و سنگدلى زنده به گور مى كردند.

اين اوضاع ناهنجار براى اين بود كه قوانين صحيح و هدايت هاى اخلاقى و دينى، قدرت اجرايى لازم را نداشت، و بر مردها هم- كه از لحاظ فيزيكى قوى تر بودند- نظامات اخلاقى و وجدانى و معنوى حكومت نداشت.

در اين اوضاع آشفته، اسلام بود كه به فرياد بانوان رسيد؛ اسلام بود كه با آن اعلام هاى صريح، زنان را در كنار مردان قرار داد، و با اعلام هايى، مثل الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ 256]، و يا أَيهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثَى 257]، و يا إِنَ

ص: 281

الْمُسْلِمِينَ وَ الْمُسْلِمَاتِ وَ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ ...(1)، نظامات عام و جامع و صحيح را در روابط زن و مرد اعلام نمود، و تا آنجا جلو رفت كه براى زن ها نسبت به مردها، احترامات خاص و ملاحظات ويژه اى برقرار كرد، و امنيت اين جنس لطيف را- كه مورد طمع جنس مقابل و هجوم آن است- تأمين نمود، و مردان را به احترام به كرامت زنان مكلف كرد تا آنجا كه به حسن مصاحبت با مادر، نسبت به پدر تأكيد بيشتر نمود.

يكى از نقاط ضعفى كه كرامت زن را تهديد مى نمايد، و به طور كلى عفاف و پاكدامنى جامعه را در خطر قرار مى دهد- اگرچه مفاسد آن به هر دو جنس، آسيب هاى بزرگى مى رساند، و صيانت كل جامعه را تهديد مى كند-، اختلاط دو جنس به صورت هاى غير مصون و معرض فساد و خلاف عفاف و حجاب و نگاه و نظر است، كه فرمودند: «

النَّظَرُ سَهْمٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِيسَ مَسْمُوم»(2)

و سخن گفتن مرد بيگانه با زن بيگانه است كه اگر بيش از ضرورت متعارف باشد خطرناك مى شود، تا حدى كه بزرگان و پارسايان، از سلام بر زن جوان خوددارى مى كردند از بيم اين كه صداى او را خوش و جاذب بيابند كه البته حالتى فطرى و غريزى است؛ و از سوى ديگر، زنان از سخن گفتن با نامحرم با نرمش و خاطره انگيز نهى شده اند:

لَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيطْمَعَ الَّذِى فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ 260] كه مرد بيمار شهوت، به هوس و هوا نيفتد؛ و هم چنين خلوت مرد با زن بيگانه را ممنوع فرموده اند كه سوم آنها شيطان 261] و تهييج و تكان دهنده غريزه است؛

ص: 282

غريزه اى كه در برابر آن، عابدان پارسا مى توانند مقاومت كنند. اينها برنامه هايى است كه متأسفانه در جامعه ما در اثر غرب گرايى متداول شده است.

تشويق بانوان به خانه دارى و تعظيم قدر بانوان خانه دار و ثواب هاى بسيارى كه براى زنان باردار هنگام باردارى و شيرخوارى كودك و پرورش كودكان و امور ديگر است، همه در مسير حفظ و حراست از كرامت زن، و دفع مردان بدنهاد مقهور شهوات از تعرض به حريم عفت آنان است.

اين اشتباه بزرگى است كه زن خانه دار را كسى بيكار بداند، و آن را كه با مرد بيگانه در يك اطاق همكار است كارمند بگويد. پاكى و پاكدامنى و عفت و حجاب و پارسايى، فضيلتى است كه زن اگر به خدشه دار شدن آن در برابر ملك دنيا راضى شود، مغبون و زيانكار است.

در بسيارى از برنامه ها و تعاليم دينى، حفظ شخصيت زن و كرامت او در برابر مردان رعايت شده است، حتى در مراسم عبادات؛ در نماز، در حج، در معاف بودن زنان از جهاد و بعض تكاليف ديگر، اين حشمت زن منظور است.

در مجموع، جايگاه زن در اسلام جايگاهى رفيع و با قداست و احترامى خاص است. در همه ارزش ها- كه رأس و اساس آنها، ايمان و ثواب عبادات و طاعات و مقامات و درجات حقيقى است- زن، از مرد كمتر نيست، و در ميدان مسابقه فردى، بسا زن ها كه بر بيشتر مردها برترى مى يابند، و در اين ميدان، باعث ترقى و تقرب به خدا، ابراهيم وار و اسماعيل سان تسليم امر خدا بودن و احكام خدا را از دل قبول داشتن است.

مسائل مربوط به زن و روابط زن و مرد و مواضع و جايگاه آنها در اسلام، به دقيق ترين وجه- كه عالى تر از آن متصور نيست- مطرح است.

بايد كسانى كه در علوم مختلف تخصص دارند، هر كدام اين جايگاه ها را

ص: 283

شناسايى كنند تا ببينند كه اسلام در اين مسائل، اعجاز كرده است كه هر كسى با نظر حكيمانه مطالعه كند، همين بخش از تعاليم اسلام، او را به ايمان مى رساند.

متأسفانه بعض نظرها در اين مسائل، آلوده به شهوات و بازى گرفتن مقام زن است كه اسلام- چنان كه عرض شد- نسبت به آن بسيار حساس است، و آن را معرض هلاك زن و مرد مى داند، و چنان، اين رشته شهوترانى را خطرناك مى بيند كه هزار سال حبس اخروى را مجازات يك شوخى مرد بيگانه با زن نامحرم مى داند:

«مَنْ فَاكَهَ امْرَأَةً لَايمْلِكُهَا حَبَسَهُ اللهُ بِكُلِّ كَلِمَةٍ كَلَّمَهَا فِى الدُّنْيا أَلْفَ عَامٍ»(1)

در اين مواضع دينى، شخص مسلمان؛ مرد مؤمن و زن مؤمنه، بايد وظايف خود را در حفظ عفاف و حجاب و ترك هوا و هوس و چشم چرانى درك نمايند.

اختلاط در دانشگاه ها، موجب محروميت بسيارى از جوانان متعهّد به سنن اسلامى از تحصيل علم است، و وجهى براى اصرار بر اختلاط، غير از غرب گرايى و تضعيف هويت اسلامى نيست.

اين كه برخى عنوان كنند كه جلوگيرى از اختلاط، مانع پيشرفت علمى است، مجرد يك ادعا است. مختلطبودن، مانع پيشرفت علمى و موجب مفاسد بزرگ است. هزينه مالى اجراء تفكيك جنسيتى هر چه هم سنگين باشد قابل تحمل است، و ملت مسلمان ما كه براى برقرارى نظام اسلامى و احكام اسلام، ده ها هزار شهيد والا مقام تقديم داشته اند، از اين هزينه ها استقبال دارند، و بايد از هزينه هاى غيرلازم و غير ضرورى و اسراف گرانه بكاهند، و به اين موارد حساس و اساسى اختصاص دهند.

ج. آنچه از روايات معصومين عليهم السلام به ما رسيده، تشويق و ترغيب به تكثير جمعيت است. چنانچه در حديث معروف از حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله آمده است كه:

«تَنَاكَحُوا تَكْثُرُوا فَإِنِّى أُبَاهِى بِكُمُ الْأُمَمَ يوْمَ الْقِيامَةِ وَ لَوْ بِالسِّقْطِ»(1)

و بايد توجه داشت كه حفظ هويت اسلامى از واجبات اصليه است كه همه بايد مواظبت كنند كه در آن ضعف و گرايش به غرب و شرق و عادات اجانب پيدا نشود، و از تشبه به كفار و تقليد از آنها در همه شئون و برنامه ها اجتناب كنند.

اكنون در بعض نقاط مسلمان نشين يا شيعه نشين، اقليت ها با اصرار بر تكثير نسل و جمعيت، درصدد اقليت قراردادن مسلمانان و شيعيان هستند كه حتى در بعض اين نقاط، توليد مثل بين زوج واحد تا نزديك به بيست نفر مى رسد، و از اين جهت بايد مسلمانان از آثار سياسى كنترل كه به عناوين فريبنده تبليغ مى شود غفلت نكنند.

در قرآن مجيد و كلمات اهل بيت عليهم السلام، به مسافرت، تشويق و ترغيب گرديده است، و آن را آينه عبرت دانسته و مى فرمايد:

سِيرُوا فِى الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُكَذِّبِين 264]

أَفَلَمْ يسِيرُوا فِى الْأَرْضِ فَينْظُرُوا كَيفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْهُمْ وَ أَشَدَّ قُوَّةً وَ آثَاراً فِى الْأَرْضِ 265] و در شعرى منسوب به اميرمؤمنان على عليه السلام است كه مى فرمايد:

تَغَرَّبْ عَنِ الْأَوْطَانِ فِى طَلَبِ الْعُلَى وَ سَافِرْ فَفِى الْأَسْفَارِ خَمْسُ فَوَائِدَ

تَفَرُّجُ هَمٍّ وَ اكْتِسَابُ مَعِيشَةٍوَ عِلْمٌ وَ آدَابٌ وَ صُحْبَةُ مَاجِدٍ

فَإِنْ قِيلَ فِى الْأَسْفَارِ ذُلٌّ وَ مِحْنَةٌوَ قَطْعُ الْفَيافِى وَ ارْتِكَابُ الشَّدَائِدِ

فَمَوْتُ الْفَتَى خَيرٌ لَهُ مِنْ مَعَاشِهِ بِدَارِ هَوَانٍ بَينَ وَاشٍ وَ حَاسِد(1)

كه در واقع مسافرت، مدرسه اى براى تربيت نفوس، و درس گرفتن از گذشتگان و كسب فضيلت هاى جديد شمرده شده است؛ اما متأسفانه، تشويق هايى كه اكنون براى بعضى از مسافرت ها قرار داده شده است، در مسير ترويج گناه و انتقال فرهنگ و آداب غلط ديگران و مفاسد اعتقادى و سوغات انواع مدها به وسيله

لباس و كفش و ... مى باشد.

مؤمنان بايد توجه داشته باشند كه اگر كسى براى ارتكاب اين محرّمات به

ص: 287

مسافرت برود، سفر او، سفر معصيت، و در صورت فوت و عدم توبه، مهاجر الى الشيطان خواهد بود.

بازگو كنند، و اسلام و ايمان و دعوت قرآن و معارف اهل بيت عليهم السلام را به مردم، ابلاغ، و بطلان دعواهاى باطله را آشكار سازند، و از علماء اعلام و اهل فن و تخصص در كلام كمك بگيرند.

بايد چنان گسترده اين رشته را پيگيرى كنند كه زمينه براى تأثير دعواى باطل باقى نماند تا هم باطل، بطلانش آشكار، و هم امنيت فكرى و اعتقادى، مخصوصاً براى نسل جوان فراهم شود، «و يكتب لكم بذلك الحسنات.»

حفظ كليت نظام اسلامى در مواردى، قاعده مذكور را به طور كامل اجرا ننمايد؟

ج. به طور كلى، قاعده نفى سبيل در داخل جوامع اسلامى اجرا مى شود، و در برابر ديگران و روابط با آنها نيز محافظت آن واجب است.

در قراردادهاى بين المللى هم مى توان التزام ما را در محدوده احكام اسلامى قرار داد، و در واقع قراردادها، محدود به همكارى هاى انسانى، اقتصادى و سياسى و تعيين مرزها باشد، و مثل تحويل مسلمان به آنها و تسلط آنها بر ما خلاف اين قاعده است.

همه اين مسائل و مصالح در شرايط عادى است، و اگر شرايط غير عادى و اتخاذ تصميمات خاص لازم شود، اولياء نظام اسلامى در كمال آگاهى و بررسى همه جوانب، تصميم مقتضى اتخاذ مى نمايند. ضمناً معاهداتى كه بالهوية در آن خير بشر و حمايت از مظلوم و تعاون باشد، نظير حلف الفضول كه حضرت رسول خدا صلى الله عليه و آله در آن- با اين كه اعضاى آن كافر بودند- شركت فرمودند، بعد از اسلام هم خود را به آن متعهد مى دانستند، همه امورى است كه در چهار چوب احكام اسلام، و خط عزت و شرف اسلامى قابل مشاركت است.

عقلائى نيز واجب است.

در اين محدوده حفظ امنيت بلاد و نواميس مردم و به طور كلى شئونى كه در جامعه و نظام وجود آنها ضرورت دارد، همه بايد تحت موازين صحيح و رعايت همه جوانب تأمين شود.

شاهد باشيد، با نام خداوند تبارك و تعالى آغاز نماييد، و در هر جامعه و محفل علمى و كنگره و سمينارى حضور پيدا كرديد، تحت تأثير محيط قرار نگيريد و رنگ نبازيد، و به خداوند اتكاء نماييد و نام هستى بخش را بر زبان آوريد، و لا حول ولا قوة الا بالله العلى العظيم.

امر به معروف و نهى از منكر- كه يك واجب همگانى است اگر چه كفايى است- اما در عين حال همه را نسبت به اسلام و احكام اسلام متعهد نشان مى دهد.

اين مسأله، شعب متعددى دارد كه بايد مسلمانان نسبت به آن آگاه و بيدار باشند. اگر اسلام، سياسى و با نظارت همه باشد، هرگز ملاهى و مناهى، علنى و به صورت برنامه اى تشويق نخواهد شد، و بيت المال فقط صرف عمران و آبادى بلاد و رسيدگى به حال مستمندان و تقويت قواى دفاعى خواهد شد.

اسلام، سياسى كه نباشد، مردم نسبت به احكام اسلام، بى تفاوت هستند، و معايب بسيار پيش مى آيد، و حتى مثل نظام كشور ما- كه بر اساس دين و رعايت همه احكام حلال و حرام است- در معرض خطر قرار مى گيرد، و اگر سياست اسلامى عام باشد، هرگز خائنى فكر براندازى اين نظام را- كه هزاران شهيد جان خود را فداى اقامه آن نموده اند- نخواهد داشت.

اما در مورد دخالت در سياست، بايد توجه داشت كه سياست وسيع الاطراف است. دخالت در مراتب بالا، محتاج به اطلاعات وسيع و احاطه بر اوضاع و احوال ملل در گذشته و حال است. اين، بايد به اهلش واگذار شود، ولى در حدودى كه وظيفه است، مثل زمان حاضر كه انتخاب نماينده و رئيس جمهور پيش مى آيد، بايد با بررسى و آگاهى كامل از دين و ايمان و تعهد و شعور اشخاص، در سياست شركت نمود.

ج. مراسم مذكور، از خرافات مجوس و جاهليت است، كه اسلام بر آن خط بطلان كشيده، و سنت هاى الهى را به جاى آنها برقرار فرموده است. انجام اين مراسم، وهن به هويت اسلامى، و احياء آن حرام است.

شكرگزارى، موجب تشويق و ترغيب اشخاص به كار نيك و خدمت به فرد و جامعه و گرايش به قضاء حوائج مى شود. بايد اين سجيه در جامعه زنده باشد، و همه به آن اهمّيت بدهند، و اگر اين تربيت فطرى و دينى نباشد، مردم نسبت به كارهاى خير و كمك و اعانت به نيازمندان بى تفاوت و بى رغبت مى شوند. از سوى ديگر، شخصى شكرگزارنده نيست، مگر اين كه از شكر و تشكر خود لذت مى برد، مثل اين است كه خود را مديون به دين بزرگى بداند و اداء كند.

با اين توضيح، اهمّيت شكر نعمت هاى الهى كه به حكم لاتحصوها قابل احصاء نيست معلوم مى شود.

يكى از لذيذترين حالات معنوى بشر، درك نعمت هاى الهى و اداء شكر آن است كه فوائد تربيتى و اجتماعى و حتى بهداشتى آن بسيار است، و از جنبه معنوى هم كه برحسب آيه شريفه، موجب زيادتى نعمت مى شود كه لَئِنْ شَكَرْتُمْ لأزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِى لَشَدِيدٌ(1) هر چند شكر نعمت خدا، خود، موجب شكر جديد مى شود و به فرموده مرحوم حضرت والد اعلى الله مقامه:

ص: 297

چسان اين بنده حمدش را نمايدكه بر هر حمد، حمدى لازم آيد(1)

در اينجا مطالب و نكات دقيق و رقيق، بسيار است كه هر چه بنويسيم، قطره اى از دريا است. به اين روايت شريفه، كلام را پايان مى دهم كه:

«أَقَلُّ مَا يلْزَمُكُمْ لله سُبْحَانَهُ أَنْ لَا تَسْتَعِينُوا بِنِعَمِهِ عَلَى مَعَاصِيهِ»(2)

كمتر وظيفه اى كه هر كسى در برابر نعمت هاى خدا

ص: 298

دارد، اين است كه با نعمت خدا، خدا را معصيت و مخالفت نكند.

تسكين رنج ها با برنامه هاى معنوى

284. به نظر حضرتعالى، برنامه هاى معنوى و تعاليم اخلاقى چه نقشى در تسكين آلام و رنج ها دارد؟

ج. در اين باب، بسيارى از تعاليم اخلاقى اسلام و خلقيات و صفاتى كه به كسب يا تقويت آنها در قرآن مجيد و در روايات شريفه تشويق شده، مثل توكل و تسليم و تفويض و رضا و ابواب معرفة الله؛ همه يا مستقلًا موجب درمان بيمار يا كمك به درمان و روحيه بخش است.

مقاومت بيمار در اثر اين تربيت هاى دينى فوق العاده مى شود، و هم دعا استشفاء؛ چه دعاهاى وارده و مأثور، و چه مطلق دعا و خواستن شفا از برنامه هاى عالى اسلام، و هدايت هاى ائمه عليهم السلام است كه در عين حال همه اين برنامه ها از شعب ايمان صحيح، و معرفت به خداوند متعال است و هم چنين است باب شكر كه در اسلام به آن اين همه تأكيد شده است.

و خلاصه، معنويات و آموزه هاى معنوى اسلام كه بايد از آنها، هم بيماران و هم پزشكان محترم و هم پرستاران و هم عيادت كنندگان بيماران كمك بگيرند، و استفاده كنند، سرمايه هايى بسيار غنى و سرنوشت ساز است.

آيه كريمه أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ 271]، اثر ياد خدا و ذكر خدا را در اطمينان بخشى به قلب بيان مى كند، و واقعيتى است كه همه آن را درك كرده و تصديق دارند.

شخص مؤمن براى همه حالات به ظاهر ناگوار و نامطلوب، تفسيرى خوب

ص: 299

دارد، و هيچ حالى از اين حالات را براى خود، ضرر حقيقى نمى داند و آيه

عَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيئاً وَ هُوَ خَيرٌ لَكُمْ وَ عَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللّهُ يعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ 272] همواره به او روحيه و توانايى مى دهد، و از سوى ديگر به ثواب هايى كه براى بيماران شاكر مقرر است دل مى بندد، و درد و رنج خود را هدر نمى دهد، و زبان حالش با خدا اين است:

گر نوازى چه سعادت به از اين خواهم يافت ور كشى زار چ-- ه دولت به از آنم باشد

در بيمارى، مدارج و معارف بلند عرفانى را طى مى كند، و خدا را شاكر است كه او را با درد، از بى دردى واقعى نجات داده، و به ياد او و گفتن (يا شافى) مشرف نموده، و صعود داده است.

هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُم وَ أنتُم لِبَاسٌ لَهُنَ 273] مرد، موضع زن را همين گونه كه در قرآن، عزيز و گرامى معرفى شده، نسبت به خود عزيز و گرامى بدارد، و قدر و ارزش همسر را بشناسد؛ و زن هم نسبت به مرد، همين احساس قدرشناسى و عاطفه را داشته باشد و معاشرت هر دو با هم، بايد پاك و انسانى و اسلامى و با رعايت تمام موازين باشد.

و همه افراد خانواده هم بايد طبق تعاليم اسلام به هم احترام كنند، و بزرگ و سرپرست خانواده در كيفيت زندگى و معاش، تمايلات همه را رعايت، و اين دستور بسيار عالى اسلام را كه براى همه درس است مراعات نمايد كه:

«الْمُؤْمِنُ يأْكُلُ بِشَهْوَةِ أَهْلِهِ وَ الْمُنَافِقُ يأْكُلُ أَهْلُهُ بِشَهْوَتِهِ»(1).

شما تنها از بُعد يك مرد و احساساتش نسبت به جنس مخالف به آموزه هاى دين نگاه مى كنيد، و از شدت احساس زنان نسبت به مردان و گرايش ايشان به مرد بلكه عمده همتشان در جلب نظر مردان غافل شده ايد. اكنون جواب از سؤال شما:

قرآن كريم صريحاً از رابطه مهر و مودت طرفين خبر داده است، و مى فرمايد:

وَ جَعَلَ بَينَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً(1) خداوند ميان شما همسران، دوستى و عاطفه و رحم قرار داده است.

اين خود يكى از آيات بزرگ الهى است كه زن و شوهر را در اوج دوستى و مهر به يكديگر قرار داده است، و هم چنين مى فرمايد: هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَ 276] زن و شوهر براى هم مانند لباس مى باشند؛ زن لباس مرد و مرد لباس زن.

در اين تعبير، معانى بلند و ارزشمندى درج است. زن و شوهر اگر چه به ظاهر دو فردند، ولى با هم، چنان پيوسته مى شوند كه يك واحد مى شوند؛ شريك زندگى در منفعت و مصلحت كه واقعاً توصيف آن با قلم دشوار است.

كه انسان در جريان آن مؤثر نيست، همه را به خدا واگذار نمايند: مَنْ يتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ 277]

البته لازم به تذكر است كه نبايد در اين امر مهم، فقط به جنبه هاى عاطفى و عشقى توجه كرد، بلكه مطالب مهم اخلاقى و دينى از همه مهمتر است، چون همسر شريك زندگى است، و با ازدواج، براى ايشان، مسئوليت هاى زيادى پيش مى آيد.

حقوق و حدود شرعى و انسانى، مانع از حاكم شدن زن سالارى، زورگويى زن شد؟

آيا در زندگى مشترك، نبايد اصل بر شراكت و مسؤليت پذيرى در همه امور زندگى از غم و شادى، كار و تفريح و ... باشد؟

ج. فرزند عزيزم! نامه شما را به دقّت از نظر گذراندم. در اين نامه اشاره كرده ايد كه به ندرت مى توان دخترى را يافت كه با مهريه كم به ازدواج حاضر شود، و حال آن كه اين طور نيست. چه بسا دختران با عفاف و با حجابى كه از خانواده اى اصيل نيز مى باشند، و هم خود و خويشاوندانشان شهرت به خير و خوبى دارند كه هنوز رو به مهريه هاى سنگين نياورده اند، و همراه با تدينى كه دارند كم توقع مى باشند. انتظار اين است كه شما ازدواج با تشريفات و رسوم كنونى را از ذهن خود خارج نماييد، و با انتخاب صحيح از چنين خانواده هايى، زندگى آينده خود را ترسيم نماييد.

نكته ديگر در نامه شما اين است كه شما شديداً در نبرد با زن به ميدان بحث آمده ايد و حال آن كه از ديد قرآن كه كلام الهى است، زن وسيله سكون و آرامش مرد است: وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيهَا(1)

و كم نيست عدد بانوانى كه آن قدر غم شوهر را مى خورند، و شوهر را بر خود مقدّم مى دارند، و در محيط خانه با روابط صميمى و گرمى كه با شوهر دارند، محور تمام حركات درونى خانه مى شوند، و هيچ دنبال زياده خواهى نيستند، و چه بسا گرفتارى هاى درونى خانه را تا آخر عمر با بركتشان، براى احدى افشاء و آشكار ننموده اند، و سپاس خدا اكنون هم اكثريت قريب به اتفاق خانم ها به همين اخلاق عالى آراسته اند.

ص: 304

فرزند عزيزم! البته نامه شما حاوى نكاتى هم بود كه بايد به آن پرداخت. بدان هرچه از اسلام فاصله بگيريم، از نور فاصله گرفته ايم و با اين جدايى، به فضاى تاريك جهالت قدم گذاشته ايم، و زندگى را براى خود سخت مى نماييم.

در سايه اسلام، زن بايد خانه دار، شوهردار، و مربى خوب براى فرزندان خود باشد، نه اين كه به دنبال تمهيداتى براى جذب در ميدان كار باشد، و در محيط آموزشى مختلط، به تحصيل و در محيط تجارى و ادارى كه اختلاط زن و مرد اجتناب ناپذير است وارد شود، و امروز اين نحوه اختلاط، ويرانگر است، و چه بسا به سستى بنيان خانواده ها منجر خواهد شد.

وضعى را كه پيش بيايد، خلاف جريان و مسير اين عالم ندانند، و به خوب و بد هر پيش آمد به ظاهر بد رضايت مى دهند، و نااميد نمى شوند، و در هر شدت و سختى به گشايش و آسايش و يارى و لطف و رحمت خدا دل مى بندند و اميدوارند، و پيش آمدها را با تفسيرهاى خوب و آرام بخش، معنا و تفسير مى كنند، و راحت و مطمئن كار خود را به خدا واگذار مى نمايند، و با أُفَوِّضُ أَمْرى إِلى اللّه 279] و تَوَكَّلْتُ عَلَى اللّه 280] روح خود را از هر فشار و افسردگى و نااميدى و بدبينى به آينده نجات مى دهند. مى گويند اگر در اين فرصت به مقصودى كه داشتيم نرسيديم از كجا كه اگر به آن مى رسيديم خير و صلاح ما بود، شايد صدها گرفتارى ها و دشوارى ها را به بار مى آورد. اگر اين شغل، اين سفر، اين تجارت، اين ازدواج براى ما فراهم شده بود پشيمانى هايى پيش مى آورد. كسى چه مى داند كه به همين شكلى كه براى او پيش آمده، خير و صلاح او نيست. و شما كه نمى دانيد اين تأخيرى كه در ازدواج شما پيش آمده خير نبوده، حتماً بگوييد خير و صلاح بوده و آنچه خير و صلاح است جلو مى آيد انشاء الله. چرا افسرده شده ايد؟! صدها و هزارها بوده و هستند كه در سنين بالاتر از سن شما بوده اند و براى آنها بهتر از هر دختر كم سن و سال وسايل زندگى و همسر مناسب فراهم شده است.

شخص آگاه براى نشده ها نبايد غصه بخورد. قرآن مجيد مى فرمايد:

وَعَسَى أَن تَكرَهُواْ شَيئًا وَهُوَ خَيرٌ لَّكُمْ وَعَسَى أَن تُحِبُّواْ شَيئًا وَ هُوَ شَرٌّ لَّكُمْ وَ اللّهُ يعْلَمُ وَأَنتُمْ لَا تَعْلَمُونَ

ص: 306

بسا شما چيزى را ناخوش و مكروه مى داريد، در حالى كه آن براى شما خير است و يا چيزى را دوست مى داريد و آن براى شما شرّ است و خدا مى داند و شما نمى دانيد.

در اين مورد راهنمايى ها و دلگرمى هايى كه اسلام به ما داده است بسيار است. به شما توصيه مى كنم كه افسرده نباشيد. ان شاء الله تعالى اين موضوع كه شما به آن به صورت يك مشكل نظر مى كنيد، با لطف خدا حلّ و آسان مى شود. من هم دعا مى كنم كه خداوند متعال همه دختران مؤمنه و پسران مؤمن را در زندگى موفق و سعادتمند و عاقبت به خير بفرمايد.

البته در ارتباط با مسأله ازدواج، مطالب بسيارى داريم. فرهنگ اجتماع ما آن چنان كه بايد و شايد در اين موضوع اسلامى نيست، و راهنمايى هاى دينى جلوى چشم بيشتر جوان ها (پسر و دختر) و نزديكان و بستگان آنها نيست. اگر بود اين همه جوان پسر و دختر از زندگى مقدس و آرام بخش ازدواج محروم نمى ماندند. بايد خود پسرها و دخترها و مخصوصاً پدران و مادران آنها سعى كنند هرچه ممكن است شرايط را كم بگيرند و شرايط را به محدوده شرايط اسلام نزديك كنند و موانع را از بين بردارند. ازدواج كه بايد از آسان ترين مسائل زندگى باشد به اين صورت و با مخارج كمرشكن و پيشنهادهايى كه مرسوم شده از معضلات شده كه بسيارى از جوان هاى جامع الشرايط، آن را براى خود غيرمقدور مى بينند.

در هر حال شما اميدوار باشيد و اين نگرانى هايى را كه نوشته ايد از خود دور كنيد و يقين داشته باشيد كه وَ مَنْ يتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ 281]

من مخصوصاً براى حسن عاقبت و سعادت دنيا و آخرت شما دعا مى كنم. در ضمن زيارت عاشورا، نماز استغاثه به حضرت زهرا عليهاالسلام و نيز نماز جناب

ص: 307

جعفر طيار كه در مفاتيح الجنان آمده است را بخوانيد ان شاء الله مؤثر واقع مى شود.

«إنّ الله تَبَارَكَ وَ تَعَالى إذا أرَادَ بِقَومٍ بَقَاءً أو نماءً رَزَقَهُمُ القَصْدَ و العِفافَ»(1)

و اين چند بيت، سروده حقير به عنوان استغاثه به آستان ملائك پاسبان حضرت بقية الله الاعظم ارواح العالمين له الفداء تقديم مى شود:

اى سجده گاه اهل نظر خاك پاى توو اى طلعتت، نمايش حسن خداى تو

موعود انبيايى و مقصود اوليامن كمترم از آن كه بگويم ثناىِ تو

از آفتاب و ماه فزون تر شود به قدرهر كس كه گشت خادم دولت سراى تو

محروم آن بود كه قبول تو را نيافت مسكين كسى بود كه نباشد گداى تو

خلقى به دام عشق تو گرديده مبتلااى من فداى آن كه بود مبتلاى تو

از روى، اين نقاب برافكن كه مردمان بينند بر ملا رخ ايزد نماى تو

بيمارم و فكار و پريشان و خسته حال آورده ام پناه به دارالشفاى تو

دارد اميد (لطفى صافى) كه از كَرَم باشد هميشه مورد لطف و عطاى تو

ان شاءالله تعالى هميشه به ياد مولايمان حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف باشيد، و با رفتار و گفتارتان آن امام عزيز را خرسند نماييد، و براى فرج موفور السرور حضرت دعا كنيد. بنده حقير هم ملتمس دعا هستم.

فكر كشف و مكاشفه كه حتى بعضى مدعى داشتن آن شده اند، وقت و عمر خود را ضايع نكن.

اين همه مشاهده تو را كافى نيست؟ اين همه آيات و نشانه هاى خدا و انكشافاتى كه عقل بشر به وسيله تفكر در خلقت جهان و زمين و آسمان و آفتاب و ماه و منظومه ها و كهكشان ها و انسان و حيوانات و جنبندگان و عالم وسيع نباتات و وجود خودت، همه وسيله كشف و شهود حقايق است.

چيزى از معارف و خداشناسى پنهان نمانده است كه با مكاشفه بتوان آن را به دست آورد. در خودت، در خلقت خودت، در عجايب عالم خلقت و اين همه اسرار و علايم حق و حقيقت، بينديش كه همه مكاشفه است. مگر با چشم سر آنچه را مى بينى كم است؟ اين همه آيات آشكار را كه مى بينى، نشان و دليل بر عالم غيب نيست كه مى خواهى با خواب و مكاشفه، خدا را بشناسى و عقيده را محكم كنى؟!

كدام برگ درخت است اگر نظر دارى كه سرّ پاك الهى در آن نه محجوب است

اين همه درخت هاى گوناگون، اين همه ميوه به طعم هاى جالب و جاذب، اين همه شكوفه ها و گل هاى رنگارنگ؛

برگ درختان سبز در نظر هوشيارهر ورقش دفترى است معرفت كردگار

نظر كن. فكر كن. كتاب آفرينش را بخوان. شگفتى هاى برّ و بحر، استعداد بشر و خواص گياه ها و سنگ ها. در همه نظر كن. همه، كشف و انكشاف و شهود است.

خدا، خودش را با اين آثار قدرت و حكمت به همه نشان داده است. هر جزء كوچك از اجزاء و اعضاء اين عالم، كتاب بزرگ كشف و شهود است، ولى بايد بشر بخواهد، و ببيند، و تسبيح خدا را بگويد.

قرآن مى فرمايد:

ص: 310

«وَ فِى الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنِينَ وَ فِى أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ»(1)

در زمين براى اهل بصيرت نشانه هايى است و در وجود خودتان. آيا نمى بينيد؟

مگر مكاشفه با اين همه آيات بى شمار كه قرآن مى فرمايد، حاصل نمى شود؟ چرا مكاشفه به صورت هايى، مثل خواب را دنبال كنيم، و مكاشفه و استكشاف را با تفكر در خلق آسمان و زمين پى نمى گيريم كه مكاشفه حقيقى است، و صوفيانه و عارفانه و مصنوعى نيست؟!

سير در آفاق انفس، عالم شناسى، حيوان شناسى، انسان شناسى، آب شناسى، خاك شناسى و گياه شناسى و ... همه وسيله مكاشفه است. چرا دور مى رويم؟ خودشناسى «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ»(2).

توي-- ى تو، نس--- خه صنع الهى بجو از خويش هر چيزى كه خواهى

اگر همه عقل هاى بشر را به يك نفر بدهند كه قرن ها و قرن ها در خودش فكر كند تمام نمى شود.

كشف و مكاشفه اين است كه فرمودند: به هر چه مى نگريد و از هر چه به ظاهر مى بينيد، به باطن آن نظر كنيد.

مكاشفه حقيقى، تأمل در مثل اين آيات است:

إِنَّ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيلِ وَ النَّهَارِ لَآياتٍ لِأُولِى الْأَلْبَابِ الَّذِينَ يذْكُرُونَ اللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلَى جُنُوبِهِمْ وَ يتَفَكَّرُونَ فِى خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ

ص: 311

الْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّار(1)

در اين راه، آنچه مهم است، و شخص را بيشتر موفق مى نمايد، اهتمام در عبادات و عمل به احكام دين، و التزام به هدايت هاى ائمه طاهرين عليهم السلام و تقوى و پرهيزكارى، و پرهيز از گناه، حتى مكروهات است.

اميد آن كه شما نوجوان عزيز موفق شويد به مدارج و مراتب عاليه علم و عمل و اخلاق و انسانيت نائل شويد، و خصوصاً امام زمان و قطب عالم امكان حضرت مولانا بقية الله المهدى ارواح العالمين له الفداء را- كه امروز به بركت وجود آن حضرت عالم برپاست- فراموش ننماييم، و سعى كنيم با اعمال و رفتار، آن حضرت را از خود، راضى و خوشنود سازيم كه اين منتهى الآمال است.

تا او بيشتر در آن حال عروج و لذت بخش وقوف داشته باشد.

نيز بايد نمازگزار، توبه و استغفار نمايد، و گناهانى كه مانع قبول شدن نماز است، مانند حسد، كبر، غيبت، خوردن حرام، آشاميدن مسكرات و ندادن خمس و زكات، بلكه هر معصيتى را ترك كند، و هم چنين سزاوار است كارهايى كه ثواب نماز را كم مى كند به جا نياورد، مثلًا در حال خواب آلودگى و خوددارى از بول به نماز نايستد، و در موقع نماز به آسمان نگاه نكند، و نيز كارهايى كه ثواب نماز را زياد مى كند به جا آورد، مثلًا انگشترى عقيق به دست كند، و لباس پاكيزه بپوشد، و شانه و مسواك كند، و خود را خوشبو نمايد.

بخوانيد، و به معانى آن توجه كنيد.

سعى نماييد حوايج بندگان خدا را با قصد قربت برآورده، و صله رحم نماييد، و به پدر و مادر بسيار احترام كنيد، و با نزديكان خود با اخلاق خوب، رفتار نماييد، كه اگر انسانى در زندگى چنين برنامه اى داشته باشد، به طور يقين از عبادات و انجام وظايف دينى خود لذت مى برد؛ لذتى كه با لذت هاى مادى، قابل مقايسه نيست.

است؛. إِنَّمَا يوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيرِ حِسَابٍ 291]

تربيت فرزند است كه اگر مثلًا مادر به پدر در برابر فرزند اعتراض كند كه چرا او را زده است، اثرى سوء و بسيار منفى خواهد داشت.

اشتغال به مناهى و ملاهى ضايع نسازند.

در جهاد با نفس و هواهاى نفسانى- كه جهاد اكبر است- كوتاهى نكنند و سعى كنند بر غرايز خود مسلّط باشند. خود را به هيچ چيز و به هيچ كس و به هيچ قيمت، جز به خدا و به ثواب خدا نفروشند.

تلاش كنند كه در هر رشته و شغلى كه انتخاب مى كنند، براى جامعه، عضوى مفيد و امين باشد؛ چنان بدانند كه همه به سعى و تحصيل و تلاش وى نيازمندند؛ و او بايد به سهم خودش، اين نيازمندى ها را برطرف نمايد.

خدا را هيچ گاه فراموش نكنند، و از ياد خدا و دعا و عبادت، به خصوص نماز و توسل به ائمه هدى عليهم السلام، و زيارت مشاهد مشرّفه نيرو بگيرند، و به سوى سعادت و كمال پيش بروند، و به لطف و كمك و مدد خداوند اميدوار باشد كه در قرآن مجيد مى فرمايد:

وَالَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِينَّهُمْ سُبُلَنا وَ انَّ اللّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنينَ 293] خداوند متعال همه نوجوانان عزيز را از ياران و سربازان واقعى حضرت بقيةالله الاعظم ارواح العالمين له الفداء قرار دهد.

موضوع فرهنگ و معارف و بصيرت از اهم مسائل، بلكه مهمترين مسائل بشر است. حيات حقيقى فرد و جامعه، وابسته به داشتن فرهنگ صحيح و عقايد و معارف است:

اقوام روزگار به اخلاق زنده اندقومى كه گشت فاقد اخلاق مُرده است

البته اخلاق كريمه و صفات پسنديده. در حديث است:

«إِنَّكُمْ إِلَى اكْتِسَابِ الْأَدَبِ أَحْوَجُ مِنْكُمْ إِلَى اكْتِسَابِ الْفِضَّةِ وَ الذَّهَب»(1)

شما به كسب ادب و فرهنگ نيازمندتريد از نياز به كسب طلا و نقره (مال).

مخصوصاً فرهنگيان عزيز، معلمان و آموزگاران و دبيران كه شأن و مقامشان در اسلام بسيار بلند و عهده دار وظيفه بزرگ فردسازى و جامعه سازى هستند.

هر چه بيشتر در تربيت شاگرد و دانشجو و دانش آموز زحمت بكشيد كه هم علم و هم عمل آنها، اسلامى و قرآنى باشد، كه در اين صورت بزرگ ترين عبادت ها را انجام داده ايد.

ان شاء الله تعالى همه شما موفق باشيد، و رضاى خدا را با حسن خدمت و اهتمام در تعليم و تربيت كسب نموده، و جامعه را در مسير پيشرفت و نهضت و حركت قرار دهيد.

ببريد، مخصوصاً بسم الله الرحمن الرحيم بگوييد.

درس بخوانيد تا آگاهى و معرفت پيدا كنيد. درس بخوانيد تا خودتان و جامعه و اسلام را عزيز و سربلند كنيد. درس بخوانيد تا خودتان و ديگران را از ظلمت جهالت نجات دهيد. درس بخوانيد تا دانشمند شويد. بفهميد كه شما از ديگران در استعداد و نيل به مدارج عاليه كمال و معارج ساميه ابتكار و اختراع كمتر نيستيد، بلكه قوى تر و رشيدتريد.

خود را متعهد بدانيد و متعهد بسازيد كه از كارهاى زشت و ناشايست و حرام اجتناب كنيد، و واجبات و فرايض را انجام دهيد، و مخصوصاً به نماز، كه معراج مؤمن است، اهميت بدهيد. در جمعه و جماعات شركت نماييد، و وقار دانش آموزى و دانشجويى را پاس داريد، و خداوند متعال را در همه حالات فراموش نكنيد، و درس و تدريس و تعليم و تعلّم را براى رضاى او قرار دهيد، و از او استعانت و كمك بخواهيد.

و به مولى الورى، حضرت بقية الله مولانا المهدى ارواح العالمين له الفداء متوسل باشيد، و بدانيد كه وجود مقدس و بزرگوار آن حضرت از موفقيتى كه نصيب شما مى شود، بيشتر مسرور و خوشحال مى گردند.

اينجانب براى شما و ساير دانش آموزان عزيز دعا مى كنم، و براى شروع، ذكر بسم الله الرحمن الرحيم و لاحول و لا قوة الا بالله العلى العظيم را تكرار نماييد.

ج. اينجانب توصيه و نصيحت مى كنم به كسانى كه از بلندگوهاى مساجد و برنامه هاى دينى گله و شكايت دارند، بپرهيزند از آنها نباشند كه خداوند متعال در حق آنها مى فرمايد:

وَ إِذَا ذُكِرَ اللّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لَا يؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ إِذَا ذُكِرَ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِ إِذَا هُمْ يسْتَبْشِرُونَ 295] كه بلندگو اگر اذان و قرآن و موعظه و عزادارى اهل بيت عليهم السلام را پخش نمايد، اشمئزاز و ناراحتى پيدا مى كنند، ولى اگر موسيقى و ساز و آواز باشد، حرف و اعتراضى نداشته باشند.

سعى نمايند از آن گروهى باشند كه مثل حضرت ابراهيم خليل على نبينا و آله و عليه السلام وقتى بنابر بعضى روايات، ذكر «سبّوح قدّوس ربّ الملائكة و الرّوح» را شنيد، خواست كه يك بار ديگر آن را بگويد تا بخشى از گوسفندانش را به او بدهد، و گوينده تكرار كرد تا همه گوسفندانش را به او بخشيد، و در آخر كار از او خواست كه خودش را در اختيار او و ملكيت او قرار دهد كه يك بار ديگر اين ذكر را بگويد؛ اين عزيزانى كه از بلندگوهاى مساجد گله دارند اين نكته را رعايت نمايند.

و امّا توصيه اينجانب به برگزاركنندگان اين مراسم اين است كه مواردى كه جنبه شعاريت و اعلام شعار دارد، مانند اذان از بلندگو پخش شود، و در غير آن مواظب باشند كه مردم آزارى نباشد و به دست بهانه جو بهانه ندهند كه همه اين برنامه ها را زير سؤال ببرند، مخصوصاً رعايت حال بيماران و اشخاص سالمند را بنمايند.

ص: 321

در پايان، اشعارى را كه خطاب به دختر گفته ام، به شما هديه مى نمايم:

دخترم دختر نيكو سيرم قوّت قلبم و نور بصرم

دختر اى جان پدر، سرو روان هم عنان باد تو را بخت جوان

اى گل گلشن اقبال و صفااى همه عاطفه و مهر و وفا

در ادب كوش و فضيلت جو باش راستى پيشه كن و خوش خو باش

لطف حق باد تو را روز افزون پا منه از ره عفت بيرون

اى همه حُسن و جمال و فر و هوش روى چون ماه ز اغيار بپوش

راه شيطان لعين هيچ مپونزد بيگانه سخن، نرم مگو

جلوه در كوچه و بازار مكن فتنه سان، خلق، گرفتار مكن

تا توانى ز خَسان، پنهان باش ادب آموز به فرزندان باش

زيور زن نه برليان و طلاست زيورش عفت و آزرم و حياست

شوهر خويش گرامى مى دارگر نمايند دل شوهر شاد

بانوان راست به حق، اجر جهادزو پذيرايى و دلجويى كن

خدمت مام به نيكويى كن قلبش از عاطفه سرشار بود

خاطرش خواه و عزيزش بشمارمام را حرمت بسيار بود

كه بُوَد شعبه اى از حقّ خداحقّ مادر نتوان كرد ادا

كه بهشت است به زير اقدام مادران راست بس اين قدر و مقام

سخت، محروم و گرفتار بُدندپيش از اسلام زنان خوار بُدند

كه كم از زندگى حيوان بودزندگى شان نه چو يك انسان بود

مانده در تيه جهالت بودندهمه در قيد اسارت بودند

بلكه چون كلفت و كمتر بودندبهر شوهر نه چو همسر بودند

مى نمودند نهان در دل خاك دختران را پدران بى باك

كرد شش دختر خود زنده به گورپور خطّاب در آن دوره دور

نور اسلام چو شد عالمتاب كرد بيدار، زنان را از خواب

صبح كردند در آفاق جديدبا حقوقى كه بر آن نيست مزيد

يافت زن از بركات اسلام حرمت و حشمت و اعزاز تمام

احمد آن شمع سبل ختم رسل مقتداى همگان هادى كلّ

بهر زن، عزت و اكرام آوردمژده ها دادش و پيغام آورد

كرد اعلام كه زن انسان است كرد اعلام كه زن انسان است

اى بسا زن كه ز مليون ها مردگشت در معرفت و بينش فرد

دارم اميد ز حى سبحان گوى سبقت بربايى ز اقران

خواهى ار فوز به جنات و قصوردر عبادت منما هيچ قصور

پدرت را ز وفا ياد نماروحش از خير و دعا شاد نما

چنگ بر حبّ پيمبر زن و آل كه فلاح است و نجات از اهوال

گرفته منطبق نمى شود، و با اين جمله بزرگ و پر معنى قرآنى كه حد رابطه زن و مرد بيگانه با هم اگر چه به صورت ارشاد و سفارش و توصيه آن را فرض كنيم، سازگار نيست:

ذلِكُمْ أَطْهَرُ لِقُلُوبِكُمْ وَ قُلُوبِهِنَ 297] هر نوع و هر وضعى كه با آن دل هاى مردان و زنان پاكتر بماند، آن مطلوب است. البته فرهنگ هاى غربى- كه حتى روابط نامشروع زن و مرد را عيب نمى گيرند يا مهم نمى شمارند و شنايع ديگر را مجاز و قانونى كرده اند- بسيارى از سنن و اخلاقيات زن مسلمان را در حفظ عفت و شرف خود، خلاف آزادى او مى دانند، اما زن مسلمان و تعليمات اسلامى، آن فرهنگ را محكوم و مبتذل و دون شأن زن و انسان مى دانند. شخصيت زن مسلمان را نمى توان با اين نگرش هاى حيوانى زير سؤال برد.

اميد است خواهران با فضيلت كه بر جوانب متعدد حيات زن و سياست هايى كه هميشه و خصوص تقريباً از يكصد سال پيش تا اين زمان، براى تغيير هويت اسلامى بانوان و در نتيجه تغيير هويت اسلامى كل جامعه وجود داشته، احاطه و آگاهى يابند، و بتوانند تعهد خود را با سنن اسلامى، بيش از پيش استحكام بخشند، و خود را در برابر تبليغات سوء مصونيت داده و بيمه نمايند.

عليه السلام روايت فرموده است كه فرمودند:

«لاينْبَغى لِلْمَرْأَةِ أنْ تَنْكَشِفَ بَينَ يدَى اليهُودِية و النصرانية فإنَّهُن يصِفنَ ذلِك لأزوَاجِهِنَّ»

اين حديث را شيخ عظيم القدر صدوق قدس سره نيز در كتاب من لايحضره الفقيه و خصال و فيض از وافى و شيخ عاملى در وسائل روايت كرده اند.(1)

پيام هاى حديث، بسيار مهم و با معنى، و براى زمان ما و بانوان مؤمنه هشدار و بيدارباش، و براى مسئولان درس است و حجت.

ترجمه حديث شريف اين است كه از براى زن مسلمان، سزاوار نيست كه در برابر زن يهودى و نصرانى كشف (وجه) نمايد، زيرا آنها براى شوهرانشان، آنها را توصيف مى كنند.

لازم به تذكر است كه بعض بزرگان، احتمال حرمت اين انكشاف را به ملاحظه آيه 31 سوره نور عنوان كرده اند.

همه بر حسب تربيت اسلامى و محيط اسلامى، مصاديق آن را مى شناختند، و به حفظ آن اهميت مى دادند، بايد در لباس نيز، استقلال و شخصيت اسلامى ظاهر باشد، و تقليد از بيگانگان حتى در بعض مراسم و اعطاء امتيازات و جوايز نباشد.

هويت اسلامى در هر مورد و برنامه بايد ظاهر گردد، مانند كنارگذاشتن كراوات در اثر انقلاب اگر چه به ظاهر چيز مهمى نيست- ولى داراى معنايى با اهميت و اعلام موجوديت و هويت است.

در اهميت حيا- كه البته رشته هاى مختلف دارد و فقط در لباس منحصر نمى شود- همين كه فرموده اند: «

لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا حَياءَ لَهُ»(1)

كافى است.

بنابراين، پوشش هاى فعلى كه روز به روز در جامعه مسلمانان در اثر تقليد از بيگانگان، رايج و هويت اسلامى ما را خدشه دار مى نمايد، و پوشش هايى كه وضع اندام را در معرض ديد ديگران قرار مى دهد، لباس حيا نيست، و مسلمان با حيا، در پوشيدن آن شرم مى كند.

تا پيش از اين نهضت غرب گرايى- كه در اثر استضعاف مسلمانان و تضعيف استقلال اسلامى به وسيله عمال اجانب، مثل رضاخان و مصطفى كمال به بهانه اتحاد الشكل به اجبار و زور تحميل شد- لباس همه، لباس حيا بود.

امروز هم، هر چه لباس با شرم و حيا بيشتر رعايت شود، لباس اسلامى تر است. البته غرض ما اعلام حرمت اين لباس ها كه متداول شده نيست، چون به هر حال آن را ساتر عورت و پوشش بشره مى دانند، ولى با حياى اسلامى هم سو نيست، و بعض صور آن تا حد حرام هم مى رسد.

اين مقدارى كه عرض شد، شرط پوشش و لباس مسلمان با حيا است. حجاب كامل براى زن مسلمان همين است كه غربى ها در كشورهاى خود با آن معارضه

ص: 326

دارند، و مى خواهند آن را براندازند، چنان كه در فرانسه، همان فرانسه اى كه اين روزها ممنوعيت پوشيدن صورت را به اصطلاح قانونى كرده اند، و از طرف ديگر رسوايى تعرض نمايندگان مرد پارلمان فرانسه به زنان نماينده، مضار اختلاط زن و مرد و مصون نبودن اين مجالس را نشان مى دهد.

حاصل اين كه مطابق تربيت دينى در محيط اسلامى، پوشش عام زن و مرد بر اساس حياى شخص مى باشد.

مواضع دينى و عفت و عصمت خود دست بردارد يا بايد با حضور شجاعانه خود، و با همان چادر خويش، اعلام موجوديت كند كه من هستم و به دين و حيثيات انسانى و اسلامى خود متعهدم و افتخار دارم؟

اگر منكرات شايع، و ارتكاب اين امور و بى اعتنايى به محرمات و شكستن سنت هاى الهى، رايج شد و ترك آن مورد تمسخر گرديد، آيا ارتكاب اين معاصى جايز مى شود يا بايد بگويند:

إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَمَا تَسْخَرُونَ 300] لازم به ذكر است كه به نظر اينجانب، پوشاندن صورت و دست، بنابر احتياط از نامحرم بر زنان واجب است.

بيت پيامبر صلى الله عليه و آله در عمل به قرآن و تدبر در آيات آن، براى هر طالب حقيقت و حكمتى، ما را از هر سخن و كلامى كه از غير ناحيه قرآن و عترت عليهم السلام صادر شده مستغنى مى كند.

اصحاب ائمه و فقهاى بزرگ شيعه نيز همين طريق بى خطر و مطمئن را رفتند و نتيجه گرفتند.

توجه به اين نكته هم لازم است كه به دنبال آنچه نامبردگان در سؤال گفته اند و نوشتهند- كه مطالبشان مملوّ از ضلالت و گمراهى است- خود را به ورطه هلاكت افكندن است، و پى بردن به لغزش و انحرافات ايشان، و بازگشت از آن براى كسانى كه خوش بين نسبت به آنها بودهند بسيار سخت و به ندرت پيش آمده است.

براى اطلاع بيشتر از انحرافات و ضلالات امثال ايشان مى توانيد به بخش هايى از كتاب عين الحيوة مرحوم علامه مجلسى رحمة الله عليه مراجعه نماييد.

و منفى بودن آن به حسب موردى است كه از آن غفلت مى شود.

چنان كه مى دانيم غفلت از ياد خدا، غفلت از وضع اخلاقى و حقايق بسيار، غفلت از وضع همسايه، غفلت از درس، غفلت از انجام وظائف نسبت به ارحام و اشخاص و غفلت از اداء نماز، غفلت هايى است كه تأثير منفى دارد و زيان بخش است و بايد با آن مبارزه شود.

اما غفلت از ارتكاب گناه و غفلت از كارهايى كه موجب تضييع عمر و غفلت از خدا و اشتغال به مناهى و ملاهى مى شود، غفلت از زيان ها و مصايب گذشته كه تذكر آنها موجب دوام هم و غم مى شود، همه مفيد و اثر مثبت دارد، و شعب آن بسيار است.

انسان اگر تفكر كند، مى فهمد كه اگر اين غفلت نباشد، بشر يك ساعت هم نمى تواند بى نگرانى و ناراحتى زندگى كند.

اينجانب براى شما و خودم در جهاد با نفس اماره، طلب توفيق مى نمايم، و اين حالى كه داريد را مى ستايم. نفس شخص در اين حال نفس لوامه است كه بيدار است، و احساس خطر سقوط مى نمايد، و صاحب خود را ملامت و سرزنش مى كند.

هر شعبه اى بسيار ظريف و دقيق است و تخطى از عقلانيت و اعتدال در آنها، فساد انگيز است.

دارند، و با توكل به خداوند متعال، بر مشكلات صابرند، و با شكست هاى پى در پى روبرو مى شوند و در برابر آن مى ايستند تا عاقبت پيروز و موفق مى گردند.

تاريخ بشر پر است از فرج بعد از شدّت و گشايش، و رفاه و توانگرى بعد از تنگى و گرفتارى و فقر. مردان و زنان موفق از هيچ حادثه اى تكان نمى خورند، و عقب نشينى نمى كنند؛ به فضل و لطف خدا اعتماد دارند و اين آيه را با مضمون بلند آن همواره به خاطر دارند كه فَانَّ مَعَ الْعُسْرِ يسْراً، انَّ مَعَ الْعُسْرِ يسْراً(1)؛ آسانى ها از ميان دشوارى ها رخ مى دهند، و روشنايى ها بر تاريكى ها غلبه مى يابند.

مخارج سنگين عقد و عروسى شايع در اين زمان و آداب و رسوم غلط روز نباشيد تا بتوانيد به راحتى ازدواج كنيد، و ثالثاً با افراد متدين معاشرت كنيد، و از رفاقت با افراد فاسق و فاسد الاخلاق كه گفتار و رفتارشان بدآموزى دارد جداً خوددارى كنيد.

اوهام زشت و ناخواسته مواجه مى شوم. بفرماييد راه نجات از اين افكار و وساوس چيست؟

ج. سنخ افكار متفاوت است، و مبارزه يا علاج آن فرق مى كند. اذكار مستحبه كه در كتب ادعيه بيان شده خوب است، لكن آنچه تأثير مهمى دارد، مراقبت خود شخص نسبت به اعمال و اخلاق است.

مراقب اعمال خود باشيد، و به خطورات مذكوره ترتيب اثر ندهيد، و هميشه در ياد حضرت ولى عصر ارواحنا فداه، و اين كه اعمال هر كس از نظر مباركش مى گذرد باشيد، و تا مى توانيد با افراد صالح و متدين معاشرت كنيد، و خود را از صحنه هاى غافل كننده و آماده كننده براى گناه و فكر گناه، مانند بسيارى از مناظر تلويزيون و غيره دور نگه داريد ان شاء الله برطرف مى شود، مخصوصاً اگر عامل فكر، غريزه جنسى باشد با ازدواج برطرف مى شود.

در ضمن براى جمع شدن حواس بايد توجه داشته باشيد كه با خداوند متعال صحبت مى كنيد و در حال بندگى او هستيد، و هر اندازه شخص علاقه به مظاهر مادى كمتر و خاطر را از بازى هاى زندگى فارغ تر كند، حواسش جمع تر مى شود؛ و نيز هر مقدار اعتقادات، محكم تر و عظمت خداوند براى انسان روشن تر شود، تمركز حواس در پيشگاه او بيشتر مى شود.

صادقانه است كه خداوند همه گناهان را مى آمرزد و توبه كننده را دوست مى دارد.

حال اگر از گناهانى باشد كه جنبه حق الناسى نداشته باشند، مانند دروغ گفتن يا نگاه حرام و يا استماع موسيقى توبه تنها به درگاه خداوند كفايت مى كند، ولى اگر حق الناس باشد، مانند اين كه مال كسى را از بين برده يا از بيت المال برداشته يا در اداره كم كارى نموده، بايد به صاحب حقّ برساند، و در موارد غيبت و تهمت اگر اشخاص را مى شناسد در صورتى كه مفسده نداشته باشد، بايد از آنها طلب حليت كند، و الا توبه كافى است.

ص: 338

ج. فهم قرآن مجيد به گواهى تمام متخصّصين فن ومفسّرانى كه غور كامل در قرآن و تفسير آن داشته اند، بدون اطّلاع لازم از علوم قرآن، مثل اسباب نزول آيات، و اماكن نزول و جوّ فكرى محيط بر عرف زمان نزول كامل نمى شود.

از سيره و سنّت قولى و عملى پيغمبر صلى الله عليه و آله در كلّ برنامه هايى كه اجرا فرمود، و در پياده كردن اوامر و نواهى قرآن و تفهيم كامل مقاصد آن، و تفاصيل برنامه ها، حتماً بايد از حديث كمك گرفت، و الّا در بيشتر موارد، استفاده ما، تفسير آيات، مستقيم و موافق مدلول حقيقى قرآن مجيد نخواهد بود.

هر جا اقتضاى كلام قرآن، تصريح مطلب بوده، تصريح شده است؛ و هر كجا بيان مطلبى با اشاره لازم بوده، اشاره گرديده است. هر كجا بيان امرى به نحو عموم يا مطلق لازم بوده است، مطلب به همان نحو بيان گرديده است و ...؛ امّا اين نكات و تفاصيل را هم بايد از حديث و سنّت استفاده كرد، كه البتّه در اين مورد، استقامت اذهان و قوّت تعقّل و درك اشخاص نيز كمك كار شايانى بوده و هست.

اصلًا اين موضوع در محيط علمى، مثل آفتاب روشن است، و كسى از اهل فن نبوده كه به طور قطعى در فهم قرآن، نياز به علم حديث و سيره و تاريخ را منكر شده و ربط حديث با قرآن، و قرآن با حديث را مورد ترديد قرار داده باشد.

اگر يك نفر غير مسلمان هم بخواهد اسلام شناس شود، تنها به استناد قرآن، اسلام شناسى او تكميل نمى شود، و او هم در خلال تحصيل به اين نكته مى رسد.

و اين مطلب، با آياتى، مثل وَلَقَد يسَّرنَا القُرآنَ لِلذِّكرِ فَهَل مِّن مُدَّكر(1) منافاتى ندارد. اين آيات شريفه، اين حقيقت را بيان مى نمايد كه قرآن براى شرح اهداف كلّى و مقاصد اصولى، رسا وگويا است، و همه، حق بودن دعوت قرآن را به آسانى از آن مى فهمند.

ص: 341

هر كس به سهولت، دعوت اسلام به توحيد و يكتاپرستى را از قرآن مى فهمد. همه، اهتمام قرآن به ترغيب به عدل، احسان، مكارم اخلاق، و احترام به حقوق ديگران را از آن مى فهمند. همه مى فهمند كه قرآن به شدّت، از ظلم، فحشا، فساد، فتنه انگيزى، دروغ و انواع كارهاى زشت، نكوهش كرده است.

اين را كه دعوت قرآن، الغاى تبعيضات نژادى و برابرى همه انسان ها است، همه با آسانى از آن مى فهمند. همه اين را مى فهمند كه قرآن، رسالت انبياى گذشته را تصديق كرده، و همه را در عقيده به معاد و جزاء و ثواب، دعوت نموده است.

اينها و صدها حقايق ديگر، همه به آسانى، هم از قرآن و هم از ترجمه هاى صحيح آن- به هر زبان كه باشد- استفاده مى شود.

با اين وجود، كلّ اسلام، اين مطالب نيست؛ و حقايق قرآن، منحصر به امور و اصولى كه بيان شد نبوده، و اسرار و مطالب قرآن تمام شدنى نمى باشد.

حديث و بيان و شرح شخص پيغمبر و عترت آن حضرت صلوات الله عليهم اجمعين و پيشرفت علم، همه قرآن را تفسير و شرح مى دهند.

كسانى كه بگويند: كلّ دعوت و پيام هاى قرآن، بدون شرح و تفسير حديث و سنّت، و تحقيقات علما و بيان علوم مختلف از خود قرآن استفاده مى شود، و حاجتى به حديث و سنّت نيست، قرآن را كم شمرده، و امثال اين آيه را نخوانده اند كه: ما فَرَّطْنا فِى الْكِتابِ مِنْ شَى ء(1)، و كتاب خدا را در آن اوجى كه دارد، نشناخته اند.

خداوند، فهم قرآن را براى همه افراد، آسان قرار داده است؛ امّا مراتب مضامين قرآن و استفاده اى كه اشخاص از آن مى نمايند، يكسان نيست.

آن گونه كه شخص پيغمبر اكرم صلّى الله عليه وآله يا اميرالمؤمنين على عليه السلام از قرآن درك داشته اند، يك فرد عادى و عرب زبان نمى تواند داشته باشد.

ص: 342

آن كه در شنيدن آيه فَمَنْ يعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيراً يرَهُ وَ مَنْ يعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يرَه 310]، صدايش بلند مى شود كه:» حسبى حسبى «، با آن كه سوره اخلاص را مى شنود، يا مى خواند، و از آن، مطالبى توحيدى مى فهمد و درمى يابد كه به همه محتواى اين سوره دست نيافته است، با هم فرق دارند.

خلاصه، افرادى كه نياز فهم قرآن را به طور مطلق و يك جا با استفاده از حديث، منكر شوند؛ نه قرآن را شناخته اند، و نه حديث و سنّت، و نه نقش انبيا در هدايت بشر را.

هيچ گفتارى، مثل گفتار «حَسْبُنَا كِتَابُ اللهِ»(1) در طول قرون و به مرور ايام، محكوم نشده است. بنابر اين دين و اسلام، يعنى مطالب و هدايت هاى كتاب (قرآن) و سنّت (حديث)، و اكتفا به هر يك از اين دو، مساوى با ترك بخش مهمى از اصول و فروع و تعليمات دين است.

بهداشت سؤال كند، يا احتياط كند و از آن غذا بپرهيزد، يا در مسايل اسلامى اگر نمى داند فلان كار يا فلان غذا حلال است يا نه، يا بايد به مجتهد- كه عالم به حلال و حرام شرع است- رجوع نمايد، يا اقلًا آن كار را ترك و آن غذا را نخورد، يا اگر نمى داند فلان كار موجب بطلان نماز يا روزه است يا نه، بايد يا به عالمان به احكام رجوع كند، يا اقلًا احتياط نموده هر يك از اين كارها را ترك نمايد.

مسأله تقليد، مسأله اى نيست كه كسى بتواند در صحت آن تشكيك كند. مع ذلك در قرآن كريم هم بر آن تأكيد و بلكه احتجاج شده است، مثل آيه شريفه:

«فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُون»(1)

و آيه نفر:

«وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِينْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيتَفَقَّهُوا فِى الدِّينِ وَ لِينْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيهِمْ لَعَلَّهُمْ يحْذَرُون»(2).

معارف دين ؛ ج 3 ؛ ص366

قربان و نماز جمعه، وحدت مسلمانان را نشان مى دهد.

شعارهاى نماز، اذكار و حرف هايى كه در آن بشر با خدا مى گويد، و خدا را به آن مى خواند، و عالى ترين تسبيح و تمجيد و تحميد و تهليل و تكبير را بر زبان مى آورد، همه از حيث معنا و عروج روح، انسان ساز است.

نمى توان آنچه را خصوص اهل معرفت و بينش از اين نماز به حسب مرتبه معرفت خود درك مى كنند، توصيف نمود. نماز، همين ظاهر مختصر و كوتاه نيست، بلكه عالم، و بلكه عالم ها معنا و درس و تهذيب نفس و نجات از علايق گوناگون دنيوى و حيوانى و شهوانى است، و بلكه وصول به عوالم عقلانى است.

اگر چه بيشتر و اكثريت، در هنگام اداء، به آن التفات ندارند، اما چنان نيست كه همه از بركات آن بى بهره بمانند، حتى آن چوپانى كه در بيابان پهناور هنگام نماز، وضو مى گيرد، و با خدا اين الفاظ عربى را مى گويد، نماز براى او معراج است.

الفاظ اين نماز، مخصوصاً سوره حمد و هر سوره ديگرى كه نمازگزار بخواند، عين وحى الهى است كه حتى كلام شخص پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله نيست.

آن حضرت در نماز، كلام الهى را قرائت مى نمود. اذكار واجب نماز هم به معنايى حكم وحى دارد، و همه الفاظ و لغات آن، قرآنى و وحيانى است.

چنين برنامه عالى و وحدت آفرينى را نمى شود به صدها لغات، و بلكه هزارها لغات پراكنده و متفرق و از هم بيگانه و جدا قرار داد.

اصلًا با مقاصد اصليه اسلام كه نزديك شدن و بلكه متحدشدن همه اقوام و ملل است، منافات دارد، و به مرور زمان، اكتفا به معنى و ترجمه، دست خوش تصرفات و بينش هاى مختلف مى شود، و در عين حال، هيچ كدام از ترجمه ها، وحى الهى و كلام خدا نيست كه بايد مثل قرآن مجيد هميشه تا جهان، جهان است بماند، و على الدوام ميلياردها بشر در طول قرون و اعصار آن را تكرار نمايند.

ص: 345

در اين موضوع، توجيهات ديگرى هم است مثل اين كه در زبان عربى، نكات و دقايق و دستورى است كه در زبان هاى ديگر نيست، و هيچ ترجمه اى، آن معانى را به تمام و كمال واجد نمى شود؛ ولى مسأله، فراتر از اين توجيهات است، و اين وحدت نماز، در وحدت مسلمين نقش بزرگ و رمز اساسى است، و مقاصد بزرگى از آن تأمين مى شود كه با زبان هاى محلى از بين مى رود.

اهل بيت رسول خدا بودهند، و بدعت گزارى را در همه جاى دين خدا حتّى فروع دين آوردهند از جمله همين سجده بر زمين.

حضرت رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودهند:

«جُعِلَتْ لِى الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً»(1)

زمين را براى من، محلّ سجده و موجب طهارت به تيمّم قرار دادهند.

خود آن حضرت هم بر زمين سجده نمودهند، و به بيان روشنى كه از اهل بيت آن حضرت رسيده است، سجده بر زمين و چيزهايى كه از زمين رويد و از زمين محسوب شود، صحيح است، مانند حصير كه حضرت رسول خدا صلى الله عليه و آله بر آن و بر خاك سجده نمودند، و افضل از همه خاك ها، خاك و تربت حضرت سيد الشهداء حسين بن على عليه السلام است كه اهل بيت عليهم السلام از آن تربت مهر تهيه كرده و نماز برآن خواندند.

بين اذان و اقامه، موجب بطلان آن نمى شود، و شهادت بر ولايت اميرالمؤمنين عليه السلام در همه حالات مستحب است، و در بين اذان بعد از شهادتين نيز عمل به مستحب است، و جزء اذان نمى شود.

است، و جواز تمام، مورد شك، و ترك آن موافق احتياط است.

بنابر اين تعجب است كه شما از يقين، رفع يد كنيد و به شك اكتفا نماييد. علاوه بر اين، تعين قصر بر مسافر بر حسب روايات صحيحه از اهل بيت عليهم السلام ثابت است، و بر حسب ادلّه قطعيه و مسلّمه عمل به دستور اهل البيت عليهم السلام لازم و واجب است، و تقدّم بر آنها و هم چنين تأخّر از آن بزرگواران جايز نيست، و امان از ضلالت و گمراهى منحصر به تبعيت از آنها است.

در تفسير قرآن و تكاليف شرعى و دينى و هزارها فرع و مسأله فقهى و عملى كه همه مورد نياز بشر در زندگى فردى و اجتماعى و اقتصادى و عبادى و سياسى است، صلاحيت ها و شرايط علمى در حدّ تخصص در رشته هاى علوم متعدد لازم است. البته در بعض موارد و مسائل ساده گاه براى اشخاص كه در اين مراتب عاليه نيستند، نيز اظهار نظر و درك مطلب ممكن است، ولى در مجموع بايد شخص، استاد در فنون علمى باشد، مثلًا بايد در ادبيات لسان عرب سخن شناس باشد، و كلام مجمل را از مبين، و عام را از خاص، و ظاهر را از اظهر، و نصّ و مطلق را از مقيد، و منطوق را از مفهوم، و مختصر را از مفصّل، و مشترك و حقيقت و مجاز و عناوين ديگر را همه از هم باز شناسد، و نيز حجة را از لا حجة، و محكم را از متشابه جدا نمايد؛ و به علم اسباب النزول در قرآن، واقف باشد تا بتواند در اين ميدان- كه پهلوانان بزرگ علم با كمال تورّع و تحفّظ و احتياط و تقوى وارد مى شوند- اظهار نظر كند؛ البته كتاب و سنّت، يعنى قرآن و احاديث درياى بيكرانى است كه همه از آن بهره مى برند، و معرفت و بصيرت مى گيرند. عرب هاى بدوى درس نخوانده هم از آن منتفع مى شدند، و گاه يك آيه يا يك حديث، آنها را از ضلالت و گمراهى چنان نجات مى داد كه به سر منزل يقين مى رسيدند، اما موضوع تكاليف عملى و نظامات دينى بايد براى

ص: 350

شخص به تفصيل به اجتهاد يا تقليد صحيح روشن باشد، و فهم ابتدايى اشخاص كه مشرف به جوانب لازم نباشد؛ نه براى خودشان حجّت است، و نه براى ديگران؛ و عقل و فطرت، اكتفاء به اطلاعات بسيط و مختصر را كافى نمى داند، بلكه درس و مدرسه و استاد و كتاب و دانشگاه و بحث را لازم مى داند.

3. فايده ديگر روزه آن است كه روزه دار، حقيقت آزادى و حرّيت را درك مى كند و روزه او را از عبادت، شهوات، عادات و پرستش هواى نفس آزاد مى سازد، و در پيكر اجتماع، روح آزادى مى دمد و همه را به خضوع در پيشگاه آفريدگار- كه جز او كسى سزاوار پرستش نبوده و هر مخلوقى از قيد رقيت و عبوديت او بيرون نيست- رهبرى مى نمايد و از بشرپرستى و كرنش و تعظيم در برابر صاحبان قدرت هاى مادّى و ستمگران باز مى دارد.

4. يكى ديگر از فوايد اجتماعى روزه، حصول ملكه حسن خلق و عفو و گذشت و دورى از كينه توزى، تندخويى، بدزبانى، ستيزه جويى، غيبت و دشنام است؛ زيرا از جمله تعاليمى كه به طور مؤكّد به روزه دار داده شده، اين است كه مواظب چشم و زبان و گوش خويش باشد، و اگر از كسى نادانى و بى ادبى ديد يا دشنام و سخن زشتى شنيد، به او پاسخ ندهد؛ و در روايت است:

«إِذَا صُمْتَ فَلْيصُمْ سَمْعُكَ وَ بَصَرُكَ مِنَ الْحَرَامِ وَ الْقَبِيحِ وَ دَعِ الْمِرَاءَ وَ أَذَى الْخَادِمِ وَ لْيكُنْ عَلَيكَ وَقَارُ الصَّائِمِ وَ لَا تَجْعَلْ يوْمَ صَوْمِكَ كَيوْمِ فِطْرِكَ»(1)

و روايات متعددى در اين باب وارد شده است. از جمله روايتى كه توسط محمد بن عثمان عمرى نائب خاص دوم در توقيع آن حضرت نقل شده است:

«بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم لَعْنَةُ اللهِ وَ الْمَلَائِكَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ عَلَى مَنْ أَكَلَ مِنْ مَالِنَا دِرْهَماً حَرَاماً».(1)

براى اطّلاع بيشتر، به روايات ابواب مختلف خمس در وسائل الشيعة مراجعه نماييد.

نكاح مادر يا دختر و احكام ارث كه مثلًا اگر كسى بميرد و فرزندى غير از دختر مع الوسائط- كه همه هم دختر باشند- از او باقى نمانده باشد، وارث او آن دختر است، و او از اولاد جدّ بزرگ و بزرگتر خود مى باشد و او را دختر او مى گويند؛ اما در احكامى كه در آنها، حكمت هاى خاص ملاحظه شده، و معيار آن شرايط خاص است، حكم خدا على السواء نيست، مثلًا بر منتسب به رسول اكرم صلى الله عليه و آله يا يكى از سادات از طريق مادر، گرفتن زكات، اگر فقير باشد حلال و جايز است، ولى بر منتسب از طريق پدر جايز نيست، و عكس آن در سهم سادات است، چنان كه در مقدار سهم دختر و پسر اگر چه هر دو بلاواسطه باشند، فرق مى كند. اين احكام، حكمت هاى خود را دارد، و در اثر تشريع است؛ و آن احكام، مربوط به دائره تكوين است.

به هر حال هر منتسب به حضرت پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله داراى شرافت و مشمول افتخار «كُلُ حَسَبٍ وَ نَسَبٍ مُنْقَطِعٌ يوْمَ الْقِيامَةِ مَا خَلَا حَسَبِى وَ نَسَبِى»(1) مى باشد، و خود نيز بايد قداست اين انتساب شريف را با تعهد دينى و اسلامى حفظ نمايد.

ج. در الفاظ عربى، نكات ادبى و خاصى وجود دارد كه به فارسى ادا نمى شود و اگر هم ادا شود، همه نمى توانند. علاوه بر اينكه اين الفاظ آنچه كه قرآن است وحى الهى است و نكات و جهاتى كه در آن منظور است در چنان حد كمالى است كه بشر نمى تواند- كما هو حقه- آن را به لغت ديگر و بلكه به لغت عربى و لفظ ديگر ادا كند.

اذكار هم، همه مأثور و از اهل بيت وحى عليهم السلام رسيده است. مضافاً بر اين كه تعهد بر خصوص اين الفاظ، موجب اتحاد شكل و حفظ اساس مى شود و ترجمه آن به زبان هاى مختلف به مرور زمان خصوص كه هر كس خودش ترجمه را بگويد موجب اختلاف در اصل مضمون مى شود و معايب زياد دارد و خلاصه براى حفظ اين جهت و رفع اين معايب، بايد قرائت و اذكار واجب به عربى باشد و ظاهراً در اين گونه دعاها با توجّه به معرفت و كمال آن بزرگواران و نيز احاطه اى كه بر نفوس انسان ها و تمايلات و هواها و جهالت ها و ضلالت ها و بى خبرى ها و غفلت هاى آنها دارند و عاقبت امور را هم مى دانند. از لسان آنها در صورت توجّهشان به موقعيت خود سخن مى گويند و گويا به زبان حال مى فرمايند: اى انسان تو در چنين وضعى قرار گرفته اى و بايد حالتت چنين باشد و مشاهده مى كنيم گاهى كسى در خطر عظيمى قرار گرفته و چون بى خبر و غافل است بى تفاوت عمل مى كند و در اين حال شخص عاقل و دلسوزى كه خطر را احساس مى كند، به حال او گريه مى كند.

در روايات هم مؤيداتى بر اين امر وجود دارد كه مجال ذكرش نيست. در هر صورت دعا به هر زبانى كه باشد مطلوب است و ثواب دارد؛ به عربى، به فارسى، به هندى، به هر زبانى خدا را بخوانى، خدا اجابت مى كند؛ فقط فرق اين است كه دعاهائى از پيغمبر و اهل بيت عليهم السلام رسيده كه مشتمل بر مضامين و معارفى

ص: 355

است كه ديگران- اگرچه به عربى دعا كنند- آن مضامين عاليةالمعانى معرفت بخش را ندارند.

كه مربوط به زندگى عائلى و اداره خانواده است، مديريت به مرد واگذار شده است كه اگرچه مرد در اداره، صاحب اختيار است، اما تبعات و مسئوليت هاى سنگينى به او تحميل شده كه در واقع، مديريت نيست، بلكه مسئوليت است؛ و اين نظم و ترتيب در بين زن و شوهر مسلمان به طور خشك و رو در رويى با هم سامان نمى يابد، و مانند رابطه ادارى يا تجارى دو نفر نيست، بلكه رابطه اى زنده و تعاملى عاطفى است.

بر اساس هدايت هاى وحيانى و قرآنى، مثل

وَ جَعَلَ بَينَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً(1) يا

هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَ 326] بهترين و لذّت بخش ترين روابط بين دو همسر برقرار مى شود كه هر دو با هم، يك واحد مشترك المنافع مى شوند؛ نه اين، خود را از او جدا مى بيند و نه او. زندگى عائله و مديريت مرد تا آنجا حسّاس مى شود كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:

«الْمُؤْمِنُ يأْكُلُ بِشَهْوَةِ أَهْلِهِ وَ الْمُنَافِقُ يأْكُلُ أَهْلُهُ بِشَهْوَتِهِ»(2)

اين دو همسر، در اسلام در هم فانى هستند و مصداق اين شعر مى شوند كه:

ترسم اى فصّاد چون فصدم كنى نيشتر ناگاه بر ل-- يلى زن-- ى

من كى ام ليلى و ليلى كيست؟ من م---- ا يكى روحيم اندر دو بدن

ص: 357

اگر بخواهم از اين زندگانى، مثالى بگويم، نزديكتر از پدر و مادر خودم مثالى ندارم. اگر فرصت بود و شرح روابط اين دو همسر و فضيلت هاى بالايى را كه در همسرى و اشتراك منافع و در هم فانى شدن آنها را و روبروشدنشان را با مشكلات و دشوارى ها و قداست بين آنها مى نوشتم، همه درس بود و عرض مكتب.

هيچ وقت در دل، آنها گله اى از يكديگر نداشتند؛ يك واحد كامل بودند. پدرم مجتهد و فقيه عاليقدر، و مادرم فاضله عارفه اهل قرآن و حديث و دعا، و در نظر همه اقوام و خويشان با مهابت و احترام خاص بود.

معاش اقتصادى آنها بسيار مختصر و در حداقل بود كه نمى خواهم بيشتر از اين بنويسم كه شايد حمل بر خودستايى شود.

مقصدم اين است كه در مكتب دين، زن هيچ حقارتى ندارد، و در مواردى، حرمتش بيشتر، و حتى بر مرد هم حفظ آن واجب مى شود، اگرچه به خطر انداختن جان خود باشد.

مردى كه در راه حفظ كيان همسر خود كشته شود، شهيد محسوب مى شود، و رعايت رضايت و خواست مادر نسبت به پدر اولى و مقدم است كه پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم اولويت آن را تا سه درجه مقدّم فرموده است.

2. راجع به روايات، اولًا بايد سند هر روايت به دقت شناسايى شود كه از چه صنفى از روايات است؛ مرسل است يا ضعيف السند، و يا سند معتبر دارد، و ثانياً متن و مضمون با مبانى اصيل قرآنى و روايى موافقت دارد يا با آن اصول سازگار نيست.

قرآن مجيد، مرد و زن را به دو قسم تقسيم، و دركنار هم قرار داده است؛ يك تقسيم مرد و زن مسلمان مؤمن متعهد صابر حافظ شرافت و ساير صفات فاضله، و بر يك لفظ مؤمنين و مؤمنات- كه در قرآن در تعريف آنها، آن صفات ارزشى

ص: 358

را بيان مى كند:

انَّ الْمُسْلِمينَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتينَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقينَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرينَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعينَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقينَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمينَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاكِرينَ اللّهَ كَثيراً وَ الذَّاكِراتِ أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظيماً(1) در همه اين صفات ده گانه با اين كه اگر به همان مؤمنين اكتفا مى شد، به قاعده اشتراك زن ها را شامل مى گرديد، ولى قرآن مجيد در اين آيه، عنايت به ذكر بانوان و تصريح به هم رديف بودن آنها دارد.

حال، اگر خبرى باشد كه به ظاهر، اين معانى در آن حفظ نشده باشد، يا خبر ضعيف است، و يا در فهم مضمون و برداشت مقصود از آن اشتباه شده است.

و مطلبى كه بايد در اين روايات در نظر گرفت اين است كه مخاطب در اين روايات و حتى سخنان حكما و ادباء و شعراء، هر كجا كه مذمتى از زن ها شده باشد، مخاطب همه نيستند.

اين گونه روايات، مخاطب خود را دارند. مخاطب آنها مثل حضرت مريم و حضرت فاطمه زهرا عليهاالسلام و هزارها و ميليون ها زن هاى عاليقدر نيستند.

مخاطب اميرالمؤمنين عليه السلام، مثل ام سلمه همسر پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم، آن زن كم نظير و عاقل و با معرفت نيست. مخاطب حضرت، همان زنى است كه جنگ جمل و آن فتنه بزرگ را در اسلام- كه تا امروز هم مسلمانان در آتش آن مى سوزند- برپا نمود.

ص: 359

مخاطبِ حضرت رسول صلى الله عليه و آله، همان قشر و صنفى هستند كه مستقيماً مورد اين هشدارها قرار مى گيرند؛ زن هاى آنچنانى، زن هاى خودفروشه، زن هاى خواننده و نوازنده. زن هايى كه در دنياى امروز متأسفانه بسيار زياد هستند.

زن هايى كه به همسرها خيانت مى كنند، زن هايى كه از اختلاط با مرد بيگانه نمى پرهيزند، و ... زن هايى كه در كتاب هاى روايى ما از آنها در آخر الزمان خبر داده شده است:

«نِسْوَةٌ كَاشِفَاتٌ عَارِياتٌ مُتَبَرِّجَاتٌ مِنَ الدِّينِ دَاخِلَاتٌ فِى الْفِتَنِ مَائِلَاتٌ إِلَى الشَّهَوَاتِ مُسْرِعَاتٌ إِلَى اللَّذَّاتِ مُسْتَحِلَّاتٌ لِلْمُحَرَّمَاتِ»(1)،

و بالاخره مخاطب اين روايات، همان زن هايى هستند كه مردها را نيز در فتنه هاى فساد اخلاق و رذائل جنسى وارد مى كنند، و امروز در غرب، طورى رايج شده كه اين قبايح را مدح مى كنند، و ترك آن را قبيح مى دانند، و متأسفانه در كشورهاى اسلامى هم كم و بيش به تدريج اين برنامه ها؛ در سينماها و تلويزيون ها شايع شده است. مخاطب اين روايات، اين زن ها مى باشند.

در پايان، پرسشى كه اينجانب از شما دارم اين است كه چرا مثل آن مؤمنى سخن نمى گوييد كه مى گفت اگر شما (امام) بفرماييد اين سيب كه در دست من است، نصفش حلال و نصفش حرام است، همان را حلال، و حرام مى دانم؟

من بنده ناقابل هم عرض مى كنم كه اگر خدا تمام وجود زن را امتياز بر مرد قرار داده بود، من گله اى نمى كردم و به حكم خدا تسليم بودم.

است، صيغه محرميت- كه يك سرى الفاظ است- چه تأثيرى در محرم شدن دو نامحرم به هم دارد؟

ج. پاسخ اين سؤال، محتاج به مقدارى توضيح در اصول دين است كه مختصراً به آن اشاره مى شود: بعد از يقين به وجود خداى قادر و عليم و حكيم، و يقين به بعثت پيغمبران و خصوص پيغمبر اسلام، و جانشينى ائمه هدى صلوات الله عليهم اجمعين كه همه اين امور، در كتب مربوطه با دليل و برهان ثابت شده است، و از جمله عصمت پيغمبر و امام، در مورد سؤال مذكوره بايد گفت كه ما مى دانيم حتماً فلسفه دارد، هر چند ما ندانيم، و براى اتمام حجّت، همين اندازه كافى است.

مسأله، مربوط به نظام ازدواج و همسرى است كه مثل ساير روابط بين اشخاص، مانند خريد و فروش و انواع معاملات، محتاج به نظام است، كه بر اساس آن، طرفين متعهد به حفظ روابط و مقاصدى كه از اين امور منظور است باشند. رضايت طرفين به مبادله مال فروشنده با مال مشترى، بايد ظاهر باشد كه هيچ يك نتوانند آن را انكار نمايند، و رضايت داشتن و نداشتن، امرى باطنى است، و اثبات آن براى ديگرى محتاج به دليل است.

ظاهرتر از صيغه، براى بيان خريد و فروش، و زوجيت و همسرى چيزى نيست. اگر اين اظهار رضايت، به لفظ در نيايد، قطع نظر از شرع، عرف نيز تحقق بيع يا ازدواج را معتبر نمى داند؛ لذا شارع بر اين اساس، نظامى خاص تعيين فرموده است.

خوب و معايب و مفاسد كارهاى بد و زشت در تعاليم اين دين مبين ملاحظه شده است.

اسلام، در مسأله ازدواج، اهميت غريزه جنسى و قوّت و حدّت آن را در نظر داشته، و اشباع آن را تحت ضابطه لازم دانسته است، و لذا اگر از زنا و لواط، با آن شدت نهى و منع فرموده، و مجازات سخت دنيوى و اخروى براى آن مقرر كرده است، اصل استفاده از غريزه جنسى و كام گيرى زن و مرد را از يكديگر ممنوع نكرده، و در چهارچوب نظامات صحيح حتى به آن تشويق و ترغيب نموده تا حدّى كه فرموده اند:

«مَنْ تَزَوَّجَ فَقَدْ أَحْرَزَ نِصْفَ دِينِه»(1)،

كه از اين گونه بيانات معلوم مى شود كه اشباع غريزه جنسى از نظر اسلام تا چه حدّى لازم وضرورى است.

در نكاح موقت، كه به نظر مى رسد بايد در يك جامعهى كه زنا و ارتباط غير شرعى و غير قانونى زن و مرد، و روابط خلاف عفت بين آنها ممنوع است، حتماً مجاز و قانونى باشد، تمام اين موضوع ملاحظه شده است.

ازدواج موقت، آثار مهم و عمده نكاح دائم را دارا است، و وجهى براى اين كه ممنوع باشد به نظر نمى رسد، و منع آن در آثار سوء، مثل منع ازدواج دائم است، و مواردى كه براى مقاصد عقلى و عرفى، طرفين مى خواهند به طور موقت ازدواج نمايند، متعدد است، و نبايد جامعه از اين فوايد مشروع محروم شود.

اگر اشخاصى باشند كه صرفاً براى ارضاء غريزه جنسى، ازدواج دائم يا موقت مى نمايند، چرا نبايد تحت اين مقرّرات شرعى مجاز باشند؟ اگر دو نفر در شرايطى هستند كه غريزه جنسى، آنها را در فشار گذاشته و نمى توانند ازدواج دائم نمايند، چرا نتوانند و چرا براى اين كه از زنا و ارتباط غير مشروع آنها

ص: 362

جلوگيرى شود، نبايد حق ازدواج موقت رسمى و قانونى داشته باشند؟

لازم به تذكّر است كه در اينجا ما نمى خواهيم كسى را دعوت به ازدواج موقت كنيم، بلكه غرض اين است كه اين ازدواج با توجه به فوايد بسيارى كه دارد، و ضرورت هايى كه براى اشخاص پيش مى آيد يا محروم بودن بسيارى از ازدواج دائم، بايد مجاز باشد، و نمى توان به عنوان اين كه بعضى به وسيله آن در اعمال غريزه جنسى ممكن است افراط نمايند، مجازبودن آن را زير سؤال قرار داد، و يا اشخاص را از اعمال غرايزشان به طور قانونى و تحت نظام صحيح ممنوع كرد.

عالم تشريع و احكام الهى نيز تحت همين جريان است، و خدايى كه بشر را آفريده و در او اين نظامات بسيار پيچيده را- كه عقول نادره بشرى را مسخر ساخته- قرار داد، براى عرصه اختيارى كه به او داده، اين احكام را به وسيله انبيا و پيامبران فرستاده است، و شخص مؤمن به خدا، عمل به اين احكام را وسيله سعادت خود مى داند، و همان طور كه نمى گويد: چرا ميوه گياه كوچكى، مثل هندوانه و خربزه، بزرگ است، و ميوه درخت تنومند بزرگى، مانند توت و گردو كوچك است، در عالم تشريع و احكام نيز حرفى ندارد، و تسليم است.

غرض اين كه از نظر مسلمان و موحد و معتقد به اين كه جهان را خالقى خدا نام است، جواب اين پرسش ها روشن است.

اما به يك ملحد و كسى كه جهان بينى مادى دارد، و غير از عالم ماده و ظاهر و محسوسات به چيزى عقيده مند نيست، و عالم را بى شعور و بى ادراك دانسته، و همه اين علائم درك و شعور و اراده را منكر باشد، جواب مى گوييم كه اين برنامه ها و تفاوت هاى ظاهرى بين زن و مرد و جنس ماده و نر، نيز موافق با سير همان لاشعورى و لا مدركى است كه تو تصور مى كنى؛ اينها به حفظ وضع ظاهرى جهان مربوط است و حافظ وقوع اختلال است.

اما جواب از اين كه «چرا مرد مى تواند چهار زن دائم داشته باشد؟» اين است كه:

اگر يك مرد با هزار زن و بيشتر رابطه جنسى داشته باشد، محصول اين رابطه، هزار انسان مى باشد، و اگر هزار مرد و بيشتر با يك زن ارتباط جنسى داشته باشند، محصولش يك فرزند بيشتر نمى باشد.

به علاوه اگر كسى بخواهد با اين زبان معترض حرفى بزند- كه آن را هم نبايد بگويد- آن است كه چرا رابطه دائمى به چهار زن محدود شده و تا چهار صد و بيشتر از او نيست؟

ص: 364

اين موضوعات را با سير عالم طبيعت، بايد در نظر گرفت. مسأله جنس نر و ماده در عالم نباتات هم هست، و در آنجا نيز چنين است كه جنس نر مى تواند در بيشتر از يك جنس ماده، مؤثر و فراگير باشد، ولى جنس ماده نمى تواند.

اين تفاوت هاى تشريعى، بيشتر از مسأله تكثير نسل، مسأله عدم اختلاط انساب، مسأله به هم پيوستگى زن و مرد و مصالح، ريشه مى گيرد.

از سوى ديگر، چرا نظر بلند و عالى و متعالى اسلام را به زن فراموش كرده، و به اين مسائل مهم، صرفاً از جنبه شهوانى و اعمال غريزه جنسى مى نگريد؟ اسلام، زن را در مقامات متعالى و سير معنوى و رشد عقلانى هم طراز مرد قرار داد، و با اعلان:

إِنَّ الْمُسْلِمينَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتينَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقينَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرينَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعينَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقينَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمينَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاكِرينَ اللّهَ كَثيراً وَ الذَّاكِراتِ أَعَدَّ اللّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظيماً(1) همه را، اعم از زن و مرد در اين جايگاه رفيع قرار مى دهد؛ در حالى كه بسيارى از مجموعه بشرى، زن را از نوع انسان نمى شناخت، و يا جايگاهى بين حيوان و انسان براى او قائل بود، و يا وجود دختر را ننگ و عار مى دانست، و دختران را زنده به گور مى كردند.

معروف است كه يك فيلسوف كه نمى توانست- و البته هم نبايد بتواند- سراسر عالم خلقت را درك كند، مدت هايى طولانى فكر مى كرد كه اگر به جاى خدا

ص: 365

مى خواست عالمى بيافريند، چگونه مى آفريد؟ او پس از سال ها تفكر- كه اگر به ميليون ها سال هم مى رسيد همين نتيجه را داشت- به اين نتيجه رسيد كه من هم اگر مى خواستم و مى توانستم عالمى خلق كنم، به همين نظم و نظام خلق مى كردم.

عالم احكام الهى كه مربوط به روح و جسم و ظاهر و باطن و فرد و اجتماع و حيات و موت و اعمال غرايز و تفكيك و توزيع نعمت ها و مسايل بسيار ديگر است، نيز همين گونه مى باشد. اگر كسى كه عقلش اجلّ عقول باشد، و همه عقل ها را در سر او گذاشته باشند تفكر كند، باز هم به بهتر و كافى و كامل تر از اين احكام نمى رسد.

اين كه سؤال كننده، گوشه بسيار كوچكى از احكام را گرفته، و روى تفاوت هايى كه به ظاهر در آن است سؤالى طرح كند، مثل كسى است كه يك بخش از اندام و اعضاى انسان را مطالعه كند، و بخواهد بدون اين كه ارتباط آن با همه اعضا را ببيند، نظرى بدهد.

به هر حال، حيف است كه انسان قدر خود را نداند، و با كمى اطلاع و علم در اطراف اين مطالب حرف بزند. در خاتمه، از خداوند متعال، براى پرسش كننده محترم و خودم، هدايت و افزايش آگاهى و درك و معرفت، مسألت مى نمايم.

قاعده طبيعى است.

زن از جهت توليد، بيشتر از رابطه با يك مرد توليد ندارد، ولى مرد، از اين جهت به عدد زنانى كه با آنها ارتباط جنسى دارد، توليد دارد.

اين غريزه و ارتباط بايد مثل ساير امور، نظم و انضباط خاص خود را داشته باشد. در مجامع غربى همين است كه مى خوانيد و مى شنويد؛ نظم و ترتيب و قداست در بين نيست، و مرد با زن هاى ديگر، و حتى زن هاى همسردار در ارتباط جنسى آزاد است كه بر حسب روزنامه ها در طبقات به اصطلاح بالاى جامعه آنها مرسوم است به اسم عنوان يك همسرى است، ولى به رسم و عمل همه همسرى و حيوان پرورى است. اسلام، پس از دوران هاى بدرفتارى با زن در اقوام و ملل مختلف، ظهور كرد، و آن جاهليت هاى ستم كيشانه را- كه تا حد زنده به گوركردن دختران رسيده بود-، محو و دورى جديد و الهى را عنوان كرد:

اولًا زنان را در ارزش هاى انسانى به حكم آيه 35 سوره احزاب با مرد هم قطار قرار داد كه در اين ارزش ها، بسا زن ها كه از بسيارى از مردها هم پيشى گرفتند.

در نظام عائله هم براى زن ها كه قبلًا حقوقى نداشتند، و رسم هاى بسيار زشت در آنها معمول بود كه زن بسا نه فقط حق مالكيت نداشت، بلكه ملك ديگران بود، حقوق عالى و انسانى مقرر فرمود، و نظام همسرى را بر اساس آيه وَ جَعَلَ بَينَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً(1) يا آيه هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَ 333] بهترين و با قداست و لذت قرار داد، و مسأله روابط جنسى مرد را با زن ها حتى زن هاى شوهردار كه حدى نداشت محدود به روابط شرعى و قانونى و رعايت تمام حقوق فرمود، و مسأله جواز ازدواج شرعى مرد با بيش از يك زن را تحت ضوابط و حفظ حقوق زن اول قرار داد، و با اين كار، از مفاسد زيادى پيشگيرى نمود.

ص: 367

در عين حال، سنت رايج بين مسلمانان تك همسرى است، ولى اگر اين اجازه نباشد، قانون ناقص مى گردد، و جواب گوى بعض موارد استثنايى نمى شود، و منتهى به اعمال خلاف عفت و منافى شرف مى گردد.

خلاصه، از نظر عقل و وضع زن و مرد اگر ملاحظه شود، بهترين قوانين و انضباطات بين زن و مرد مقرر شده است. بايد اين مباحث را با دقت و در راستاى هدايت عقلانى و علم الاجتماع و توجه به غرايز همه مطالعه نمود تا معلوم شود دستورات شرع همه بر اساس حكمت و تأمين آسايش انسان ها است، و ملاك برترى زن و مرد فقط تقوى و پرهيزكارى است.

هميشه معرض طمع ديگران مى شود، مثل زنى كه همسر نداشته باشد روى آن حرف و حساب است؛ به عكس بدون اين حق براى وى، زن از اين كه مزاوجت با او مطرح باشد مصونيت دارد، و اين موضوعى است كه حتماً بايد در اين رابطه محفوظ باشد؛ لذا از قديم و اعصار گذشته، محترم و برقرار مانده است.

مع ذلك براى اين كه مبادا مردى از اين حكم سوء استفاده نمايد، جنبه هاى تأمينى دقيق در احكام اسلام براى حفظ مصالح زن مقرر شده است كه تا الزام مرد بر طلاق و با امتناع او، طلاق به وسيله حاكم شرع پيش بينى شده است، و عادلانه ترين احكام و عقلايى ترين نظامات در اين رابطه بين طرفين مقرر شده است.

بالطبع، هم انسان و هم حيوان به جنس مخالف مايل است. اين عنوان هم جنس گرايى، نتيجه تمدن جديد و آزادى كاذبى است كه تبليغ شده و بشريت را ساقط نموده است.

بسيارى از عادات نيك ديگر نيز بر اساس همين گرايش پايمال شده است، و بسا كسانى باشند كه حيوان گرا باشند، و به آميزش مثلًا با بوزينه يا سگ بيشتر اظهار ميل نمايند تا به انسان.

غرض اين است كه اين گرايش را فرهنگ و بى تعهدى به اخلاق و جامعه به اصطلاح مدنى به وجود آورده است، و مسأله هم جنس گرايى در حدّ اضطرار نيست، و غريزه جنسى اگر هدايت نشود، به هر طرف ميل مى كند، و از محارم خود و حيوانات هم استفاده مى كند، و وقتى از هر طريق آزاد باشد، اين ميل اظهار مى شود.

شرايع انبيا و هدايت هاى آسمانى، انسان را چنان تربيت مى نمايد كه بر خود مسلط شود، و بتواند خود را بدون دشوارى كنترل كند.

در عصر حاضر گرايش هايى براى بشر در اثر ترك اخلاق و نداشتن عقيده و ايمان و قبول نداشتن حسن و قبح عقلى و فطرى جلو آمده كه بيشتر امتيازات انسان را بر حيوان زير سؤال برده است.

نمونه هاى بسيار آن در جوان ها، در موضع گيرى ها، در تكثير جنايات و خيانت ها و لغو نظام عائله و مفاسد ديگر، نمايان است، و انسان در عين حال كه در صنعت و تكنيك پيشرفته و پيش مى رود، در انسانيت رو به انحطاط كامل است.

به هر حال، حرمت اين عمل شنيع در مكتب انبيا و پيامبران خدا از جمله اسلام بسيار مؤكد است، تا حدى كه اگر كسى آن را انكار كند از مسلمانى خارج مى شود، و در كتاب هايى كه بيش از هزارسال پيش از اين تأليف شده، رواياتى از

ص: 370

ائمه عليهم السلام داريم كه در آنها از ظهور همين بدعت هم جنس گرايى و شيوع آن خبر داده اند.

روايت، آمده است.

با اين حال شما مى گوييد در هيچ روايتى صحبت در اين مورد نيست. بسيار جاى تعجّب و تأسّف است كه بى تحقيق چنين ادّعايى كرده ايد.

ديگر اين كه كدامند اين اكثريتى كه مى گويند اين قانون بر خلاف عدل است؟ آيا منظور كسانى هستند كه اصل اسلام را قبول ندارند؟ اگر اين باشد، كه ارزشى ندارد.

ما با مسلمان طرف هستيم، و يك مسلمان معتقد، مى داند اين حكم خدا است هر چند علّت آن را نداند، و براى اتمام حجّت و قطع عذر، همين بس است كه انسان يقين كند فلان حكم، حكم خدا است هر چند نداند كه چرا خداوند اين حكم را تشريع فرموده است. عمده اين است كه اصل اين نظام ها، همه بر اساس نصوص قرآن كريم و روايات معتبر و صحيح، ثابت است، و در عين حال كه استحكام نظامات شرع را به قدر معرفت خود درك مى كنيم، و صاحبان عقول كبيره از عصر رسالت تا حال به آن معترف بوده و هستند، در عين حال، بشر به تمام حكمت هاى احكام دست نخواهد يافت. آنچه مهم است اين است كه حال قبول و تسليم نسبت به تمام احكام و نظامات شرع داشته باشيم، و در برابر شرعيات و احكام شرع، مثل تكوينيات، تسليم و خاضع باشيم و با عمل به اين احكام، به مقامات بلند معرفت نائل، و قلّه هاى كمال معنوى را فتح نماييم.

ج. برنامه هاى حج، برنامه هايى استثنايى و حاوى اسرار و رموزى است كه شخص را به حال تسليم كامل احكام الهى و قبول بى غل و غش قلبى هدايت مى نمايد. از جمله اعمال، طواف خانه كعبه است كه از عبادات مهمه و داراى فضيلت بسيارى است.

مطاف، به قدرى با روحانيت و پر معنويت و معرفت بخش است كه هر كس به حسب حال خود احساس حضور مى نمايد، و همان طور كه در حديث است «الطَّوَافُ بِالْبَيتِ صَلَاة»(1) چنان است كه انسان در حال نماز است، و همان طور كه در نماز، هر چه خضوع و خشوع و توجه بيشتر باشد، بركات معنوى و حظوظ روحانى آن بيشتر است، طواف هم به همين قسم است.

در حال طواف مثل نماز، بين بنده و خدا ارتباط برقرار مى شود كه اگر هم در حال طواف از دعا و مناجات ساكت باشد، همان سكوت نيز با معنا و حاكى از حال عبادت و درك عظمت موقف و وقار پرستش حق تعالى مى باشد. البته مردمى كه طواف مى كنند همه مى دانند كه خدا جسم نيست، چنان كه مى دانند كه اضافه (بيت) به (الله)، و (خانه) به (خدا) اضافه تعظيمى و تشريفى است. اين خانه شرافت خاص دارد، و مورد عنايات خاصه الهى است، چون اينجا اولين مركز پرستش خدا و اولين خانه اى است كه براى بشر ساخته شده است (خانه مردم)، و ابراهيم خليل عليه السلام پيامبرى كه در دعوت به توحيد و مبارزه با شرك، شهرت جهانى دارد- پايه هاى اين خانه را با همكارى فرزندش اسماعيل بالا برد، و معمارى آن را به عهده داشت، و حتى پيش از ابراهيم، كشتى نوح هم به دوراين خانه طواف كرد، و انبياى بزرگ به زيارت و طواف آن آمدند، و اين خانه در نظر همه اقوام، معظم و مقدس بود، و از اين كه ايرانيان در دوران هاى

ص: 373

قديم از اين خانه احترام مى كرده اند، و اين كه ساسان پسر بابك جد اردشير به نقل مسعودى 335] به حج اين خانه مشرف شد، معلوم مى شود كه در كيش زرتشت نيز اين خانه محترم شمرده شده است.

پس پرستش خدا و اظهار و اعلان توحيد و يكتاپرستى در اينجا، از هر مكان ديگرى مناسب تر است، و دور اين خانه طواف كردن، اظهار خضوع و تواضع در برابر خداى يگانه است كه اين خانه به امر او بنا شده است. دعاها و اذكارى كه در موقع طواف مى خوانند، همه آموزنده و زنده كننده روح توحيد و اميدبخش است. هر كس به لهجه و لغتى مناسكى دارد، و مشغول دعا است؛ بعضى به طور فردى، و بعضى به طور دسته جمعى طواف مى كنند، و دعاها را همه با هم مى خوانند.

لباس دوخته آزادند، ولى مرد محرم نبايد لباس دوخته بپوشد. بلندگفتن تلبيه براى مرد محرم مستحب است، ولى بر زن استحباب ندارد.

اين گونه فرق ها و تفاوت ها در احكام حج و ساير احكام، هيچ يك تبعيض نيست. بايد متفاوت باشد، و اما علل احكام، بهتر اين است كه بگوييم حكمت احكام، چون بسا علت حكم بر ما مخفى باشد، ولى حكمت آن را درك مى كنيم. در همه اين مثال ها كه گفتيم حكمت حكم و وجه فرق در نظر ظاهر است.

در جامعه و مناطق غير اسلامى، تا حدودى زشتى و قباحت اين جلوه هاى حيوانى از ميان رفته، و به اسم آزادى، به زنان اجازه هر كار خلاف عفّتى مى دهند، و از او به صورت ابزارى براى جلب توجّه مردان بوالهوس و شهوتران جهت مقاصد سياسى و تجارى و غيره استفاده مى شود. آنان مفاسدى را كه بر اين آزادى ها و روش هاى ضدّ اخلاقى مترتّب مى شود، تا هر كجا باشد و به هر كجا منتهى بشود، عيب و عار و خلاف شرف و حيثيت زن و جامعه نمى دانند؛ گاهى روزنامه و جرايد و خبرگزارى ها، اعمال و رفتارى از اينها خبر مى دهند كه از هيچ حيوان وحشى صادر نمى شود كه نمونه هاى بسيار رسوايى از آن را در زندگى به اصطلاح بانوهاى اول مثل آمريكا بايد خواند.

متأسّفانه غرب زدگى، بعضى از مسلمان ها و زن هاى مسلمان را كم و بيش به سوى آن زندگى منحطّ و غير انسانى گرايش داده، و به حريم ها و حرمت ها اهانت مى گردد. بازى ها و اختلاطهاى ناهنجار و حتّى مسابقه هاى غير سالم، همه و همه براى ريشه كن كردن بنياد عفّت اسلامى و اساس عائله مسلمان، خطراتش از موادّ مخدّر و هروئين و ترياك- كه با آن مبارزه مى شود- كمتر نيست.

راجع به اين موضوعات، كتاب ها نوشته شده، و علماء و صاحب نظران مسلمان و غير مسلمان، همه به زن و مرد هشدار داده اند؛ و اگر غرض، سؤال از دليل شرعى بر منع از اين حضور زن در مجامع باشد، مگر سؤال كننده در غير مجامع و كشورهاى اسلامى تربيت شده و بزرگ شده باشد گر چه اين برنامه هاى اسلام و مسلمان بودن زن و زن مسلمان بودن را بسيارى از بيگانگان هم كه مختصرى در احكام اسلام مطالعه دارند مى دانند.

از آيات قرآن مجيد و احاديث شريفه، سيره زن هاى متعهّد و مسلمان از آغاز ظهور اسلام تا زمان ما از شيعه و سنّى همه استفاده مى شود كه حفظ حجاب و پوشش مناسب چادر و عبا و حتّى پوشيدن رو و صورت از مهم ترين وجوه تمايز

ص: 376

زن مسلمان با كفّار بوده است، و هميشه خانم ها بدان معتقد بوده اند، و برنامه هايى كه اسلام، در نواحى مختلف حيات زن مقرّر فرموده، همه حافظ شرافت زن و شئون اجتماع است.

برانداختن اين برنامه ها همواره مخصوصاً در اين قرن اخير از مهم ترين مقاصد سياسى استعمارگران شرق و غرب بوده و هست، و همواره پيدا و ناپيدا و آشكار و پنهان، ايادى و مزدوران آنها؛ از نويسندگان و شعراء خود فروخته و مطبوعات فاسد، اين برنامه را دنبال كرده، و در پوشش هاى مختلف، تيشه به ريشه مبانى عزّت و شرف مسلمان ها مى زنند، و مفاسد را به نام مفاخر، ترويج و تبليغ مى نمايند.

بايد زن و مرد مسلمان در عين حالى كه با عزم راسخ، و تصميم محكم با تمسّك به تعاليم عاليه اسلام اهتمام مى كنند كه هميشه در صحنه هاى ترقّى واقعى علم و عمل و صنعت رو به جلو و قدم به پيش باشند، از اين نقشه هاى شوم- كه در مذاق گرفتاران به شهوات، شيرين جلوه مى كند- بى خبر نباشند، و با آن تبليغات و روش هاى غير اسلامى و نابكارانه با كمال اهتمام مبارزه نمايند.

تشريع حجاب، براى حفظ وقار و متانت و شخصيت زن است تا ملعبه مردان اجنبى و شيوع فساد در جامعه نشود، و بيشتر روابط غير مشروع و مفاسد اخلاقى كه فعلًا در جوامع وجود دارد، به خاطر عدم رعايت كامل حجاب است.

حجاب زن، موجب شخصيت و مصون ماندن او از نظرهاى سوء هواپرستان و عفت جامعه است، و عدم رعايت آن، تبعات كثيره اى دارد، و بر اين اساس، زن بايد خود را از نظر نامحرمان مستور بدارد به طورى كه حجم مفاتن بدن او هم معلوم نباشد، و انظار هواپرستان را جلب نكند، و هيچ پوششى، مانند چادر اين هدف را تأمين نمى كند؛ چنان كه سيره بانوان متدين هم- خلفاً عن سلف- پوشش با چادر و مانند آن بوده است.

البته فرهنگ هاى غربى- كه حتى روابط نامشروع زن و مرد را عيب نمى گيرند يا مهم نمى شمارند و شنايع ديگر را مجاز و قانونى كرده اند-، بسيارى از سنن و اخلاقيات زن مسلمان را در حفظ عفت و شرف خود، خلاف آزادى او مى دانند، اما زن مسلمان و تعليمات اسلامى، آن فرهنگ را محكوم و مبتذل، و دون شأن زن و انسان مى دانند. شخصيت زن مسلمان را نمى توان با اين نگرش هاى حيوانى زير سؤال برد.

اميد است خواهران با فضيلت كه بر جوانب متعدد حيات زن و سياست هايى كه هميشه و خصوص تقريباً از يكصد سال پيش تا اين زمان، براى تغيير هويت اسلامى بانوان و در نتيجه تغيير هويت اسلامى كل جامعه وجود داشته احاطه و آگاهى دارند، بتوانند تعهد بانوان را به سنن اسلامى، بيش از پيش استحكام بخشند، و آنان را در برابر تبليغات سوء مصونيت داده و بيمه نمايند. در نهايت، متذكر مى شوم كه اسلام عزيز، كرامت زن را بر هر چيز ديگرى ترجيح داده است و آن، تنها با حفظ عفت وحجاب و عدم اختلاط با مردان بيگانه ميسر است.

ص: 378

لازم به ذكر است كه بعضى از استثنائات بين كنيز و زن آزاد به ملاحظه بعض حكمت ها، مثل موضع كنيز است كه در خدماتى كه بايد در جامعه برده دارى انجام دهد موظف به پوشيدن وجه نيست. مع ذلك به اين معنى نيست كه نگاه به او مطلقاً جايز باشد، و تحت شرايط لازم قرار دارد.

هستى خود هم بى خيال و غافل اند؛ كسى و چيزى را غير از خدا نمى بينند.

در آن حال روحانى، هر كسى به خود و حال خود و توبه و اصلاح نفس خود، مشغول است. مرد، التفات به اين كه، آن كسى كه در كنار او است زن است يا مرد يا جماد، ندارد، و هم چنين است زن. تمام حال احرام، در اين حال و در اين سير رو به خدا است و به سوى قرب بيشتر پيش مى رود.

فرض بر اين است كه شخص در عالم ديگر و عالم فرشتگان سير مى كند. كسى نيست كه محرم به او نگاه كند، و كسى نيست كه به محرم نگاه كند. در هر حال، مطلب همان است كه همه بايد تسليم حكم خدا باشيم؛ جايى تعبد به پوشاندن وجه است، و گاهى بر عكس وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُون 337].

پاكى معنوى و ظاهرى ملاحظه شود.

حكمت ديگر اين است كه اين آداب از جنبه روانى و به جهت حصول حضور قلب مؤثر است، و رعايت اين برنامه ها، شخص را از غياب به حضور مى رساند، و پرده ها و حجاب هايى را كه ميان بنده و خدا ايجاد شده است كنار مى زند.

حكمت ديگر اين است كه شخص در حال نماز نه فقط در حضور خدا است، بلكه ملائكه و بسا ارواح طيبه هم او را مى بينند، و محتمل است كه اين ستر و پوشش اگر چه مانع از علم آنها نيست، مانع از رؤيت آنها باشد.

به هر حال شخص مؤمن بايد تسليم احكام خدا باشد، هر چند فائده يا فلسفه آن را نداند، زيرا اگر بخواهد عمل به احكام را مشروط به دانستن فلسفه احكام نمايد، عمرش به آن وفا نمى نمايد و از عمل باز مى ماند، مانند بيمارى كه بخواهد نسخه طبيب حاذق را بررسى كند، و از خصوصيات و چگونگى و مقدار تأثير آن و عكس العمل هاى گوناگون داروها مطلع شود؛ بديهى است چنين بيمارى با اين طرز برخورد با نسخه طبيب از پا درخواهد آمد.

حجت نيست. بايد كسى كه فقيه است، همه روايات را ببيند تا بتواند حكم خدا را استنباط كند، و كسى كه مايه علمى حوزوى ندارد، نمى تواند به مجرد ديدن يك روايت كه تشخيص نمى دهد ضعيف است يا راوى مجهول است و يا اشكالات ديگر دارد يا نه، نظر بدهد.

به هر حال، دلائل حرمت ريش تراشى متعدد است، و علماء بزرگ از جمله مرحوم علامه صاحب تفسير آلاء الرحمن آيت الله بلاغى قدس سره، رساله اى مختصر در اثبات حرمت ريش تراشى و دلائل آن نگاشته اند، مى توانيد مراجعه نماييد.

«لَنْ يفْلِحَ قَوْمٌ أَسْندوا أَمْرَهُمْ إِلَى امْرَأَة»(1)

تذكر لازم در اينجا اين است كه اين سؤال، بايد اين چنين طرح شود كه به چه دليل، زن، از قبول مسئوليت قضا معاف است؟ چون مسئوليت آن، سنگين و قاضى بر لب گودال جهنم قرار دارد و خطر سقوط او را تهديد مى نمايد، مثل اين كه چرا نمى گويند زن نمى تواند جهاد كند، زيرا جهاد، خطر قتل و اسارت دارد.

بايد پرسيد كه چرا زن معاف شده و اين مسئوليت سنگين بر عهده مرد است؟ جواب اين است كه اين احكام به علت ناتوانى جسمى يا علمى و فنى زن است، و به عبارت ديگر، تضعيف موضع زن نيست. بسا زن ها كه در اين توانايى ها از بسيارى مردها قوى تر باشند، و با وجود اين، مكلف نيستند.

حكمت اين احكام، حفظ موقعيت زن است، و محافظت زن از خطرات، بهتر از ارجاع اين مسئوليت ها به اوست. اينها محروميت نيست، بلكه امتياز است.

وقتى مثل حضرت فاطمه سلام الله عليها با آن مقامات و صلاحيت هايى كه هم طراز با انبياء الهى مى باشد، مكلف به ولايت بر امور اجرايى و مديريت جامعه اى نباشد، معلوم مى شود كه چه مصالح بزرگى را شارع مقدس در نظر داشته است كه اگر بخواهيم وارد بيان اين موضوع شويم، بايد رساله اى طولانى بنگاريم.

حضرتعالى در مورد فلسفه جرم انگارى اين دسته از جرايم در شرع مقدس چيست؟

ج. اين تفاوت ها، بر اساس تفاوت نگرش ها و جهان بينى اشخاص و مكتب ها است. در مكتبى كه جهان بينى آن سكولار و مادى است، اين كه انسان را در رابطه با كارهايى كه موجب تضرر ديگران نشود، مسئول نمى دانند، و صرفاً مضربودن به غير را ملاك جرم بودن مى گويند، اما در مكتب جهان بينى ايمانى و اعتقاد به خدا و وحى، در جرم و گناه، ملاك، مخالفت امر يا نهى خداوند است. امر و نهى و احكام و قوانينى كه هم در آن دفع ضرر از خود شخص و فاعل و هم غير ملاحظه شده است. علاوه بر اين، در مورد جرائمى، مانند زنا و خمر و غيره ملاحظه دفع ضرر از كل جامعه و نظامات مختلف، حكمت است.

اگر اين اعمال، جرم تلقى نشود و قبح آن منظور نگردد، موجب شيوع اين اعمال مى شود، و مفاسد اجتماعى مهم و اختلال كلى نظم و نظام پيش مى آيد و امنيت جامعه در خطر قرار مى گيرد.

بسيارى نادانسته و فكر نكرده بر اساس محدوديت اطلاعات، اين مسائل و حكمت ها را در نظر نمى گيرند. غرض اين است كه بسيار و بيشتر محرمات شرعى و نواهى الهى، حكمت هايى دارند كه بشر اگر بخواهد و لو سكولار و ملحد باشد از يك سلسله خطرات و ناامنى ها محفوظ بماند، بايد اين تحريمات را محترم بشمارد، و تخلف از آنها را كه در نتيجه، ثبات جامعه را متزلزل مى سازد رعايت نمايد.

آيا به نظر حضرتعالى، اين مجازات جزء حدود لايتغير الهى الى الابد تلقى مى شود، يا مى توان به اقتضاى زمان و مكان جايگزينى براى آن قرار داد؟

ج. اين مسأله و اختلاف در شكل مجازات (بين مجازات بدنى به طور مطلق و غير بدنى، مثل حبس) است كه شامل موارد قصاص و تعزير به تازيانه هم مى شود.

در اصل، بديهى است كه در نظام اسلامى، آنچه متبع است و قابل تخلف نيست، مجازات بدنى در موارد معينه است، و در بعض موارد هم مجازات غير بدنى، مثل حبس و يا تبعيد نيز مقرر شده است.

بر حسب عقيده مسلمان، تقديم هيچ قاعده و نظامى بر قوانين اسلامى كه الهى و ريشه وحيانى دارد، جايز نيست و مجازات مجرم به هر طريق ديگر غير از آنچه در اسلام معين است، ظلم بر او است. در حاشيه و كنار اين دو شيوه لائيكى و وحيانى و تقديم آنها به يكديگر حكمت هايى هم براى تنبيهات بدنى و تقديم آنها بر غير بدنى هم گفته مى شود كه از جمله حبس هاى طويل المدة و از كار بازماندن اشخاص و مفاسد نگهدارى زندانيان بسيار است كه در اينجا مجال بيشتر براى بيان آن نيست، لذا حكم سنگسار نيز در اين بحث وارد است، با اين فرق كه در اين حكم به مناسبت اينكه شرايط اثبات جرم (زنا) به نوعى است كه اثبات آن غالباً امكان عرفى ندارد، قضيه با حكم تعزير يا اصل برائت متهم تمام مى شود، به عكس اين كه در قتل نفس عمدى، شهادت 2 عادل كافى است، در زنا و حد آن؛ اعم از رمى و جلد، شهادت 4 نفر عادل آن هم به كيفيت خاص معتبر شده است. به همين خاطر ملاحظه مى شود بيشتر فايده اين حكم، بازدارى از گناه است، و عنوان اين مجازات شديد با توجه به موضوع، لازم به نظر مى رسد، زيرا زندان و تعزير، در بازدارى از اين گناه كافى نيست، هر چند پس از اثبات شرعى، البته اجراء مى شود كه نقض غرض لازم نگردد. به هر حال اعتنايى

ص: 385

به عدم قبول ديگران نيست.

باطنى اش، مجازات و اعدام نمى شود و ديگر آن كه در نظام اسلامى، اعلام عدم اعتقاد به احكام اسلام جز از اهل ذمّه مجاز نيست و خلاف تسليم به اسلام و تسليم به نظام است، مگر اين كه شخص از اهل ذمه باشد كه در اين صورت احكام خاص خود را دارد.

پس معناى آزادى عقيده اين نيست كه شخص، آزاد در بيان نتيجه آن نيز باشد. حتى اگر كسى اظهار كفر كند و در باطن مسلمان باشد به همان جرم اظهار كفر، مأخوذ مى شود. به هر حال، هر چه علم و آگاهى و معرفت انسان بيشتر شود، زبان اعتراض و ايراد كوتاه تر، و حال خضوع و تسليم او بيشتر مى شود.

ص: 387

چرا اين عقيده را ترك مى كنيد و به آن عقيده اى كه نمى شود و نمى توانند آن را به صورت عقل پسند عرضه كنند گرايش يافته ايد؟

در بخش عقايد، مطالب و مقايسه هاى زيادى است كه اعتبار دين اسلام و عقلانيت آن بر مثل مسيحيت كنونى آشكار است. شما چه كتابى را مطالعه كرده ايد؟ آيا كتاب انيس الاعلام آن كشيش محقق مسيحى را- كه بالاخره پس از يك عمر زحمت و تحقيق، اسلام را پذيرفت، و آن كتاب و آن همه تحقيقات را به عالم مسيحيت و اسلام تحويل داد- اسمش را اصلًا شنيده يا خوانده ايد؟ آيا نمى شنويد كه غير معقول بودن اساس اين مسيحيت فعلى موجب شده كه در پرسش هايى كه از مسيحيان كشورهاى غربى مى شود گاه هشتاد يا نود درصد و بيشتر، عدم اعتقاد خود را با التزام به رفتن كليسا به دين مسيحيت ابراز مى دارند؟

در بخش هاى ديگر هم، هر كجا مقايسه كنيد، اسلام، دين ممتاز عالم است، و مسيحيت فعلى در كنار ساير اديان، محكوم است.

به هر حال خواهش دارم شما اين را روشن كنيد كه چه امتيازى در مسيحيت ديده و شناخته ايد كه آن را برتر از اسلام شناخته ايد. منتظر جواب شما، و بلكه مژده بازگشت شما به دين توحيد اسلام و برائت از مسيحيت شرك آلود مى باشم.

و اسلام كامل و خالص هم همان است كه خود پيغمبر و اهل بيت آن حضرت و پيروان اهل بيت عليهم السلام يعنى شيعه به آن اعتقاد دارند؛ هم در اصول دين و هم در فروع دين. و چون بعد از رحلت حضرت رسول صلى الله عليه و آله، مسير رهبرى و هدايت مردم و ولايت را كه به حكم خدا با تأكيد تمام على عليه السلام براى آن منصوب شده بود گروهى تغيير دادند؛ به پيروان راستين پيغمبر صلى الله عليه و آله كه بر هدايت همان اهل بيت و على عليهم السلام و استمرار آن تا عصر حاضر و اعصار آينده باقى ماندند شيعه، يعنى پيرو على عنوان شد و به آن گروه مستحدث، سنى گفته شد.

وهن مسلمانان و جلوه بدترين خشونت ها شده، و با عمليات انتحارى و فريب جوانان و دختران جاهل، آنها را به انفجارهاى انتحارى بر مى انگيزاند، و زن و مرد و كودكان بى گناه را قتل عام مى نمايند.

سيستان وبلوچستان بر حسب تواريخ، يك نشان افتخار ولايت اهل بيت و وفا به خاندان رسالت، بر پيشانى دارد كه در عالم اسلام آن زمان كه تحت اختناق و ظلم و حبس و قتل عمال حكومت بنى اميه بودند، از منطقه ديگر شنيده نشده است.

سيستان، منطقه اى كه در مقابل حكومت ايستاد و مقاومت كرد، و در نماز جمعه از جسارت و بى ادبى به اميرالمؤمنين عليه السلام امتناع نمودند، سيستان بود. اين منطقه بود كه سب اميرالمؤمنين عليه السلام را نپذيرفت، در حالى كه بيشتر و اكثريت عالم اسلام- اگر چه در دل، آن بدعت را نمى پذيرفتند- ضعف ايمان و ترس از مرگ و حفظ مال و مقام، آنها را به سكوت قانع كرده بود.

خود محصول تلاش ها و جانفشانى دانشمندان بزرگى است كه با زبان و قلم و بذل جان، درخت استوار دين مبين اسلام را به دور از تحريف ها و خرافه ها در مكتب وحى آبيارى نموده اند و حمايت و عنايت خاصه ولى الله الاعظم ارواحنا له الفدا- خود از معجزات و خوارق عادات محسوب مى شود. و اين سنت الهى در طول تاريخ بشر است كه همواره ستمگران در زمان سلطه چنين كرده اند، و خداى متعال دين خود را همچنان باقى نگهداشته است، و اكثر مردم، تابع شرايط محيط و مايل به مرام حكّام و زورگويان بوده و هستند، به قول شاعر:

ص: 394

گفتم به فلك: چه رذل پرور شده اى؟خنديد كه «النّاس على دين ملوك»

و بالاتر از همه، قرآن كريم مى فرمايد:

وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِى الْأَرْضِ يضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللّه 343] به هر حال، كثرت جمعيت و دست برنداشتن از مسلك و مرام، دليل حقانيت نيست.

در خاتمه براى مطالعه بيشتر در اين زمينه، مى توانيد به كتاب هايى كه مرحوم علامه مجلسى در اين باره نوشته اند مراجعه نماييد.

بنابراين بايد ابتدا تحقيقات خود را منحصر به مطالعه كتب شيعه، مانند ترجمه المراجعات و كفاية الموحدين و كتب مجلسى عليه الرحمة و ديگر كتب اعتقادى معتبر نماييد.

كه خودشان، خودشان را بكشند. در اين مورد، مى توانيد به تفسير آيه شريفه آمَنَ الرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيهِ مِنْ رَبِّهِ وَ الْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَينَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ 344] مراجعه كنيد.

5. ميرلوحى در كتاب هايش مى گويد: گول نخوريد كه مجلسى ثانى با تصوف مخالف است. او هم مثل پدرش صوفى است و فعلًا براى اين كه زمانه اقتضا نمى كند، تظاهر به مخالفت با تصوف مى كند.

بفرماييد آيا سيره و منش اين بزرگان منطبق بر تصوف مى باشد يا اين نسبت ها افترا است؟

ج. تعجّب است كه با وجود تصريحات علما و فقهاى بزرگ و محدّثان عاليقدر بر بطلان و فساد فرق صوفيه، و با وجود دلالت اخبار معتبر بر تحذير از گرايش به آنها، شخصى بخواهد با اين اكاذيب براى صوفيه تأييد بسازد.

از همه اينها عجيب تر، نسبت تصريح به صحّت تصوّف علمايى، مانند علّامه مجلسى دوم عليه الرحمة است، كه بايد گفت: يك تهمت و اهانت به شخصى است كه يكى از رشته هاى مهم مجاهدات علمى و دينى او، برخورد با تصوّف و هدايت مردم و شيعيان به تشيع خالص- كه منزّه و پيراسته از تصوّف مى باشد- بود.

اين «مجلسى» بود كه بازار تصوّف را كه به واسطه بعضى عوامل، رواج و رونقى يافته بود به كسادى كشاند، و در اثر افشاگرى هايش، خانقاه هاى بسيارى كه حتّى در شهر اصفهان بود تعطيل و بسته شد، و همان دوره، تشيع راستين عصر ائمه عليهم السّلام را نوسازى و تجديد نمود؛ و اگر «زين العابدين شيروانى»، صاحب «رياض الساحة و بستان السياحة» كه خود از صوفيان مشهور و سفرپيشه بوده، اين تهمت را به او زده باشد بعيد نيست، و هر كس مختصرى از حال مجلسى دوم مطّلع باشد، و كتاب هايش را خوانده باشد، مى داند كه در بساط اين مرد بزرگ و مؤلّف موسوعه «بحارالانوار» و كتب ارزنده ديگر، ذرّه اى كه وجود نداشته و از آن منزّه و مبرّا بوده است، گرايش به تصوّف مى باشد. به هر حال در بطلان اين نسبت كه به فقهاى عظام و علماى والامقام مذكور در سؤال داده شده است، شكى نيست.

ص: 398

شما اگر بخواهيد تا حدى از حالات اين فرقه مطلع شويد به كتاب هايى، مثل (از كوى صوفيان تا حضور عارفان؛ سيد تقى واحدى صالح عليشاه) و (صوفى و عارف چه مى گويد) و (خيراتيه) و (فضايح الصوفية) و (جستجو در عرفان اسلامى و عرفان تصوف) و كتاب هاى كيوان قزوينى مراجعه نماييد تا روشن شود كه هيچ گاه امثال سيدبن طاووس و شهيد ثانى و ... طبق اين مسلك هاى انحرافى رفتار نكرده اند.

خيراتيه، و فضائح الصوفية و نقدى بر مثنوى، و حديقة الشيعة، و عرفان و تصوّف، و جستجو در عرفان اسلامى رجوع نماييد.

اين گفته اعتنا نمايد، و در دين خود، به اين اشخاص مجهول الهوية اعتماد كند.

عبادى و عملى آنها و مصادر و كتب آنها، معلوم و مشهور است.

بنابر اين مثل همه شيعه اهل بيت عليهم السلام مسلمان خالص و موحدند، و فرقه خاص و داراى شعائر و برنامهى خاص و جداى از ساير شيعيان نيستند كه كسى به خصوص آنها بپيوندد، و عضو آنها باشد؛ و اگر برنامهى خاص و عقايد جدا و نقاط افتراقى با شيعيان دارند، در آن نقاط افتراق؛ چه غلو باشد و چه در ساير عقايد و چه در برنامهى عبادى و عملى، عضويت در طريقت آنها، باطل و انحراف است، و معرض عقايد باطله است.

گرفت، چرا كه هركدام به جاى خود صحيح بودند و كافرى وجود ندارد.

نظر حضرتعالى در خصوص معتقدين به اين عقايد چيست؟

ج. عقايدى كه از فرقه مذكوره ذكر كردهيد، از طريقه حقه شيعه اثنى عشر، منحرف و شركت در مجالس آنها و تبليغ مرامشان حرام است.

بايد مردم متدين را نسبت به انحراف اين فرقه ضاله و ساير فرقهى منحرف، آگاه، و با بيان صحيح و استدلال متين، حق را براى آنها روشن ساخت. البته نسبت به مبلغان و مروجان اين گروه ها، حاكم شرع جامع الشرايط مى تواند حسب مورد تعزير نمايد.

فعاليت تبليغى گستردهى را دارد- چيست؟

ج. اتباع آغاخان و فرقه اسماعيليه، از دين مبين اسلام منحرفند، و همكارى با آنها جايز نيست، و لازم است از اين گونه برنامه و مداخلات آنها جلوگيرى شود.

ابوسفيان پدر معاويه باشد، صخر است، و نام ابوجهل، عمرو بن هشام بوده است، و چون در جاهليت، كنيه اش ابوالحكم بوده، به مناسبت جهالت هاى بزرگى كه از او صادر شده، مخصوصاً معارضه با اسلام به ابوجهل معروف شد؛ و راجع به مروان حمار، علت لقب او را دو گونه گفته اند كه يكى از آنها از باب تسمية الشى ء باسم ضده است، و گونه دوم اشاره به نادانى است.

او مى خواستند، و نمى خواستند كه با استمرار اين وضع، غائله و فتنه اى بين مسلمانان پيش بيايد كه حضرت امير المؤمنين عليه السلام نيز از خيرخواهى و مصلحت انديشى درباره او و امر به معروف و نهى از منكر كوتاهى نمى فرمودند. مكرر با نصايح آن حضرت و وعده هايى كه عثمان مى داد، آتش فتنه و اعتراض خاموش شد، ولى اصرار او بر حمايت از اعمال سوء و خشونت و زور و تهديد و توطئه، زبان اعتراض مردم را باز مى كرد، و آتش فتنه را روشن مى نمود. در اين اعتراض، همه خود را محق مى دانستند، و وظيفه و تكليف شرعى خود مى شمردند كه با آن وضع بسيار ناهنجار معارضه نمايند، و خواه ناخواه كنار رفتن عثمان را در شرايطى كه آن اطرافيان هم چنان بر نواميس اسلام و مسلمين مسلط بودند خواستار بودند.

اين موضع گيرى براى آنها تكليف بود كه هر مسلمانى آن را تكليف مى دانست، و نياز به كسب دستور از حضرت مولا على عليه السلام نبود، و خلاصه اعتراض و تقاضاى آنها مقبول نمى شد، و فتنه راه خود را باز مى كرد و مسلمانان، اسلام را با روى كاربودن عثمان در خطر مى ديدند، و لجاجت عثمان و بازنگشتن او به راه، شايد بعضى را به اين نظر رساند كه بايد با از ميان بردن خود او- كه فساد را در عالم اسلام پى ريزى مى كند- دفع خطر از اسلام نمايند. اين افراد همه در نظر خويش مجتهد بوده و به صواب بودن كارى كه كردند صد در صد اطمينان داشتند. حفظ اسلام را از مهلكه مى خواستند، و در جريان امر و موضع هاى نامشروعى كه عثمان اتخاذ مى كرد اطمينان آنها به وجوب دفع او بيشتر مى شد، و مسأله را طورى واضح مى دانستند كه حاجت به پرسش از آقا امير المؤمنين عليه السلام نداشت.

آنها مى ديدند كه سعى و تلاش حضرت و خيرخواهى ايشان در عثمان اثرى نمى كند. اميرالمؤمنين عليه السلام اگر با آنها كه قتله عثمان بودند همراهى نمى كرد،

ص: 411

به ابعاد اين فتنه توجه داشت، و اگر آنها را نهى از قيام و شورش نمى كرد، براى اين بود كه آنها بر حسب ظواهر احكام شرعى محق بودند كه دفع ظلم از خود نمايند، و با فساد حكومت مقابله نمايند.

خلاصه، امام عليه السلام جز اين كه همان گونه كه عمل كرد عمل نمايد، شرعاً و عرفاً وظيفه اى نداشت؛ نه به آنها كه در قتل عثمان اقدام كردند پيوست، و نه با وضع عثمان و اصرارى كه بر روش خود داشت مى توانست بيشتر از آنچه كرد از او دفاع نمايد.

به هر حال هر كس محقق در تاريخ باشد، نمى تواند در آن شورش و فتنه حتى مباشرين قتل عثمان را محكوم و سرزنش نمايد. برنامه اى كه او پياده مى كرد، و برخوردهايى كه با معترضان داشت كه حتى قصد قلع و قمع و قتل آنها را داشت، طبعاً نتيجه اى جز آنچه پيش آمد نداشت.

تجليل و احترام است. شهرت مثل اين بارگاه مقدسه نيز مخصوصاً با توجه به قرائن معتبر مورد انكار نيست.

خدا به انسان، توان و قدرت بخشيده، و عقل و فهم عطا كرده است تا خودش در مسير مستقيم حركت كند، و علل بعضى از حوادث نامطلوب را جستجو كند.

اين افكار تشبث به ساحر و جادوگر، اگر بر كسى مسلط باشد بايد خود را به نقص متهم كند، البته عوامل غيبى، مثل دعا و صدقه در موفقيت و يا دفع بلا اثر مى گذارد، ولى اين عوامل غيبى، عوامل ظاهرى را تأييد مى نمايد.

خلاصه، همان طور كه در بيمارى ها به رمال و جادوگر و ساحر رجوع نمى كنيم و نزد پزشك حاذق مى رويم، در ساير امور نيز بايد اسباب ظاهر و موانع ظاهرى را شناسايى كرد.

روزى، با زحمت، با عمل و تلاش، با كشاورزى، با استخراج بركات زمينى و آسمانى، با پرورش مردم و با استفاده از دريا و معادن به دست مى آيد، و خداوند عطا مى كند و هو الرزاق العليم.

حضرات معصومين عليهم السلام كه در كتاب مفاتيح الجنان موجود است را با طهارت بنويسيد و همراه خود نگاه داريد.

معارف دين ؛ ج 3 ؛ ص445

م اين است كه در زندگى خود به خداوند متعال توكل كنيد، و كارهاى خود را به خدا واگذار كنيد، و أُفَوِّضُ امْرِى إِلى اللّه إِنَّ اللّهَ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ(1) بگوييد، و به معناى آرامش آفرين و حركت بخش آن توجه كنيد؛ و به حضرات معصومين عليهم السلام به ويژه حضرت بقية الله الاعظم ارواحنا فداه متوسل باشيد.